Triada sportsmenek – zaburzenie u kobiet uprawiających sport
Sport i rekreacja ruchowa niosą za sobą szereg korzyści dla zdrowia. Regularna aktywność fizyczna pomaga zadbać o wydolność krążeniowo-oddechową, wzmacnia mięśnie i układ kostny, optymalizuje gospodarkę hormonalną, redukuje stres oraz wspiera utrzymanie prawidłowej masy ciała. Niemniej jednak powiedzenie, że sport to zdrowie, nie zawsze sprawdza się w praktyce. Przykładem może być zaburzenie o nazwie triada sportsmenek.
SPIS TREŚCI:
1. Czym jest triada sportsmenek
2. Problem niskiej dostępności energii
3. Zaburzenie cyklu menstruacyjnego
4. Ryzyko osteoporozy
5. Jakie problemy niesie za sobą triada sportsmenek
6. Czy triada sportsmenek dotyczy wyłącznie kobiet
7. Leczenie triady sportsmenek
Określ swój cel treningowy, a my pomożemy Ci go osiągnąć.
1. Czym jest triada sportsmenek
Female Athlete Triad, czyli triada sportsmenek, to termin odnoszący się do specyficznego zespołu zaburzeń dotyczących aktywnych fizycznie kobiet. Problem ten początkowo był kojarzony wyłącznie z profesjonalnymi zawodniczkami, zwłaszcza uprawiającymi dyscypliny, które wymagają utrzymania szczupłej sylwetki i stosunkowo niewielkiej masy ciała. Mowa tutaj zarówno o sportach sylwetkowych, np. kulturystyce, jak i dyscyplinach artystycznych, np. balet, gimnastyka czy łyżwiarstwo figurowe.
Triada sportsmenek może występować też u zawodniczek sportów wytrzymałościowych, m.in. lekkoatletyki, triathlonu, w przypadku których treningi wymagają wysokiej intensywności. Na to zaburzenie narażone są również kobiety uprawiające sztuki walki ze względu na podział na kategorie wagowe.
Niemniej jednak triada sportsmenek nie jest wyłącznie przypadłością zawodowców. Nierzadko pojawia się u kobiet trenujących rekreacyjnie, zwłaszcza jeżeli poziom intensywności treningów jest wyjątkowo wysoki, a proces regeneracji nieodpowiedni do poniesionych strat energetycznych w trakcie ćwiczeń.
Triada sportsmenek polega na współwystępowaniu trzech problemów:
– zespołu względnego niedoboru energii,
– zaburzenia prawidłowego przebiegu cyklu menstruacyjnego,
– obniżenia gęstości mineralnej kości, co często prowadzi do osteoporozy.
2. Problem niskiej dostępności energii
RED-S – relative energy deficiency in sport – to zespół względnego niedoboru energii w sporcie, który jest niejako podstawą triady sportsmenek. Warto zaznaczyć, że RED-S dotyczy także zawodników płci męskiej. Niska dostępność energii jest przeważnie wynikiem wysokiej objętości i intensywności treningowej oraz niedostatecznej podaży kilokalorii w codziennej diecie. To szczególnie częsty problem w przypadku kobiet uprawiających dyscypliny artystyczne, sylwetkowe i wytrzymałościowe.
Zespół względnego niedoboru energii zwykle wynika z oddziaływania takich czynników jak stres (obawa przed nadchodzącymi zawodami) i perfekcjonizm, którym często może też towarzyszyć niska samoocena. To z kolei niejednokrotnie może doprowadzić do zaburzeń odżywiania, m.in. anoreksji, bulimii lub ortoreksji.
Zbyt niska kaloryczność diety w połączeniu z wyczerpującymi i regularnymi ćwiczeniami skutkuje dużym deficytem energetycznym, który może trwać przez znaczną część okresu przygotowawczego. Co istotne, niejednokrotnie masa ciała zawodniczki utrzymuje się na stałym poziomie i w ten sposób maskuje problem niedoboru energii.
Konsekwencje zespołu RED-S
Długotrwały niedostatek energetyczny skutkuje niedoborem witamin, składników mineralnych oraz podstawowych makroskładników odżywczych.
Rezultatem tego mogą być takie problemy jak:
– chroniczne zmęczenie,
– trudności z koncentracją,
– zaburzenia gospodarki hormonalnej,
– utrata równowagi kwasowo-zasadowej,
– nieprawidłowości ze strony przewodu pokarmowego,
– obniżenie nastroju i zwiększone ryzyko zaburzeń dotyczących zdrowia psychicznego,
– upośledzenie prawidłowego funkcjonowania narządów wewnętrznych, co wpływa na pogorszenie wyników morfologii i innych parametrów.
3. Zaburzenie cyklu menstruacyjnego
Długotrwały deficyt energetyczny, stres oraz przewlekłe zmęczenie na skutek regularnych treningów bezpośrednio oddziałują na funkcjonowanie gospodarki hormonalnej. W przypadku triady sportsmenek zaburzenia o podłożu hormonalnym to często jeden z pierwszych symptomów sygnalizujących nieprawidłowości. Problem ten jest złożony i dotyczy osi podwzgórze–przysadka mózgowa–jajniki, co w konsekwencji powoduje upośledzenie cyklu menstruacyjnego.
Intensywne treningi w połączeniu ze stresem i niedoborem energii sprawiają, że podwzgórze wydziela znacznie mniejsze ilości gonadoliberyny (GH). To sprawia, że przysadka mózgowa zaczyna wydzielać mniej hormonu folikulotropowego (FSH) i luteinizującego (LH). Skutkiem tego jest zaburzenie pracy jajników, które nie wydzielają dostatecznej ilości estrogenów, co prowadzi do hipoestrogenizmu.
Warto zaznaczyć, że wyczerpujące treningi, zbyt mała kaloryczność diety i stres zaburzają pracę również innych gruczołów, tj. osi podwzgórze–przysadka–nadnercza. W tym przypadku organizm zaczyna borykać się z nadmiernym wydzielaniu kortyzolu (hormon stresowy) i androgenów (męskich hormonów płciowych). Połączenie hipoestrogenizmu ze zbyt wysokim poziomem kortyzolu i nadmiarem androgenów oddziałuje na cykl menstruacyjny kobiet. U niektórych sportsmenek miesiączka może pojawiać się nieregularnie, ale u części z nich dochodzi do jej całkowitego zaniku.
4. Ryzyko osteoporozy
Zaburzenia menstruacyjne nie ograniczają się jednak do kwestii hormonalnych. Hipoestrogenizm powoduje upośledzenie metabolizmu tkanki kostnej, co prowadzi do obniżenia gęstości mineralnej kości. W wyniku tego sportsmenki są narażone na osteoporozę, która nie tylko zmniejsza wytrzymałość szkieletu, ale także przyczynia się do zwiększenia ryzyka poważnych kontuzji, co może doprowadzić do złamań wykluczających z treningów i uczestnictwa w zawodach.
Należy jednak zaznaczyć, że zaburzenia w obrębie tkanki kostnej, w tym przypadku osteoporoza, są nie tylko problemem o podłożu hormonalnym. Obniżona gęstość mineralna kości może być również rezultatem:
– niedoboru witamin D3 i K2, składników mineralnych (m.in. fosfor, magnez i wapń) oraz białka, które warunkują utrzymanie zdrowego stanu kości;
– spożycia dużej ilości kofeiny (m.in. z kawy, żelów, napojów energetycznych czy odżywek przedtreningowych), co może prowadzić do ograniczenia wchłaniania wapnia z pożywienia i zwiększać występujący niedobór.
5. Jakie problemy niesie za sobą triada sportsmenek
Zmiany osteoporotyczne to najczęstszy, lecz niejedyny problem wynikający z zaburzeń hormonalnych i niedoboru energii u zawodniczek z triadą sportsmenek. Tak naprawdę to zaburzenie rzutuje na funkcjonowanie całego organizmu, co z biegiem czasu może doprowadzić do wielu nieprawidłowości, m.in. anemii, braku apetytu, przedwczesnych zmian miażdżycowych, problemów psychosomatycznych, zaparć, nieprawidłowości z termoregulacją, zaburzeń snu, wzmożonego ryzyka infekcji i osłabienia odporności, pogorszenia funkcjonowania nerek, dysfunkcji o charakterze endokrynologicznym (np. zaburzenie pracy tarczycy) czy zaburzeń odżywiania na tle nerwowym (np. bulimia czy ortoreksja).
6. Czy triada sportsmenek dotyczy wyłącznie kobiet
Triada sportsmenek to problem w głównej mierze występujący u kobiet. Niemniej jednak zespół RED-S i obniżona gęstość mineralna kości są także zagrożeniem dla mężczyzn. W jednej z prac naukowych zaobserwowano, że u sportowców płci męskiej występują nieprawidłowości odpowiadające triadzie sportsmenek. Różnica dotyczy jednak zaburzeń hormonalnych, które w przypadku mężczyzn przyjmują postać hipogonadyzmu hipogonadotropowego (A.S. Tenforde i wsp. 2016). Problem ten dotyczy zaburzenia osi podwzgórze–przysadka mózgowa, co powoduje upośledzenie wydzielania gonadotropin z komórek przysadki (zwanych komórkami gonadotropowymi).
Hipogonadyzm hipogonadotropowy często figuruje pod inną nazwą – wtórna niewydolność hormonalna jąder. Niski poziom gonadotropin jest zwykle powiązany z obniżeniem stężenia testosteronu oraz podwyższeniem poziomu żeńskich hormonów LH i FSH. W rezultacie u mężczyzn mogą pojawić się takie problemy jak zaburzenie spermatogenezy, spadek libido, brak witalności, zmiany w zakresie owłosienia łonowego, zwiększone ryzyko ginekomastii, obniżenie nastroju i wzmożona skłonność do depresji, wzrost masy ciała przy równoczesnym spadku masy i siły mięśniowej.
7. Leczenie triady sportsmenek
Złożony charakter triady sportsmenek wymaga zaangażowania zespołu interdyscyplinarnego. Dlatego też zawodniczki muszą ufać trenerom i zgodzić się na współpracę z lekarzem (przeważnie endokrynologiem i ortopedą), dietetykiem specjalizującym się w żywieniu sportowców oraz psychiatrą bądź psychologiem w przypadku zaburzeń odżywiania na tle nerwowym.
Głównym celem leczenia jest praca nad masą ciała i poziomem tkanki tłuszczowej. Oznacza to, że najistotniejsze elementy w walce z triadą sportsmenek to dieta i wspomagająca suplementacja. Przede wszystkim kluczową kwestią jest zwiększenie ilości energii (liczby kilokalorii) dostarczanej z codzienną dietą. Niezwykle ważne jest także zapewnienie zawodniczce odpowiedniej ilości magnezu, wapnia, żelaza oraz witaminy D. Wsparciem diety z pewnością okaże się włączenie suplementów diety, które będą dodatkowym źródłem tych cennych składników.
Ponadto dietetycy mogą też rozważyć użycie innych preparatów, np. odżywek białkowych i białkowo-węglowodanowych, witamin z grupy B, probiotyków, argininy oraz napojów izotonicznych. Dodatkowo należy zadbać o odpowiednią edukację żywieniową zawodniczki. Niejednokrotnie na pierwszym etapie leczenia triady sportsmenek konieczna będzie zmiana strategii treningowej, np. zmniejszenie objętości, aby organizm miał optymalne warunki do regeneracji, a podopieczna poprawiła swoją relację z jedzeniem.
W czasie całego procesu leczenia konieczne jest regularne wykonywanie badań antropometrycznych, morfologii krwi oraz analizy moczu. Warto zaznaczyć, że w przypadku zaawansowanej triady sportsmenek może pojawić się potrzeba włączenia leczenia farmakologicznego, np. terapii hormonalnej, która pozwoli na uregulowanie zaburzeń menstruacyjnych.
Określ swój cel treningowy, a my pomożemy Ci go osiągnąć.
Bibliografia
Birch K., Female athlete triad, „BMJ” 2005, 330(7485), 244–246.
Gibbs J.C., Williams N.I., De Souza M.J., Prevalence of individual and combined components of the female athlete triad, „Medicine & Science in Sports & Exercise” 2013, 45(5), 985–996.
Hobart J.A., Smucker D.R., The female athlete triad, „American Family Physician” 2000, 61(11), 3357–3364.
Manore M.M., Kam L.C., Loucks A.B., The female athlete triad: components, nutrition issues, and health consequences, „Journal of Sport Sciences” 2007, 25(S1), 61–71.
Matzkin E., Curry E.J., Whitlock K., Female athlete triad: past, present, and future, „Journal of the American Academy of Orthopaedic Surgeons” 2015, 23(7), 424–432.
Mędraś M., Leczenie hipogonadyzmu męskiego, „Przegląd Urologiczny” 2007, 5(45), 22–29.
Nazem T.G., Ackerman K.E., The female athlete triad, „Sports Health” 2012, 4(4), 302–311.
Rabijewski M., Zgliczyński W., Etiopatogeneza, rozpoznawanie i leczenie gipogonadyzmu u mężczyzn, „Endokrynologia Polska” 2009, 60(3), 1–12.
Tenforde A.S. et al., Parallels with the female athlete triad in male athletes, „Sports Medicine” 2016, 46(2), 171–182.
Thein-Nissenbaum J., Long term consequences of the female athlete triad, „Maturitas” 2013, 75(2), 107–112.
Torstveit M.K., Sundgot-Borgen J., The female athlete triad: are elite athletes at increased risk?, „Medicine & Science in Sports & Exercise” 2005, 37(2), 184–193.
Torstveit M.K., Sundgot-Borgen J., The female athlete triad exists in both elite athletes and controls, „Medicine & Science in Sports & Exercise” 2005, 37(9), 1449–1459.
