Beta-karoten – właściwości, zastosowanie, źródła w diecie
Barwa roślin i jej intensywność zależą od ilości nagromadzonych barwników. Wśród barwników roślinnych na szczególną uwagę zasługują karotenoidy, a zwłaszcza beta-karoten. Ten związek jest zaliczany do grupy silnych antyoksydantów, ma wyjątkowo istotne znaczenie w codziennej diecie. Jakie są właściwości beta-karotenu i w jakich przypadkach znajduje szczególne zastosowanie?
SPIS TREŚCI:
2. Działanie i właściwości beta-karotenu
3. Suplementacja a choroby nowotworowe
4. Beta-karoten – źródła w diecie
Indywidualne plany
dietetyczne i treningowe już od 42 zł / mies.
1. Czym jest beta-karoten
Karotenoidy są organicznymi związkami chemicznymi, często określa się je mianem pigmentów roślinnych (nadają barwy od żółtego do czerwonego).
Termin „karotenoidy” obejmuje dwie grupy związków, które różnią się od siebie budową:
– karoteny – związki, które nie posiadają w budowie atomu tlenu. Przykłady to: alfa-karoten, beta-karoten i likopen;
– ksantofile – powstają wskutek przyłączenia atomu tlenu pod postacią m.in. grupy hydroksylowej. Przykłady to: astaksantyna, luteina czy zeaksantyna.
Beta-karoten to tetraterpenoid zawierający aż 40 atomów węgla, który jest rozpuszczalny w wodzie. Obecność tego związku w roślinie sprawia, że jej dominujące barwy to żółty i pomarańczowy.
2. Działanie i właściwości beta-karotenu
Podobnie jak inne karotenoidy jest to związek będący prekursorem witaminy A. Z tego też powodu jest często uznawany za jedno z głównych źródeł tej witaminy w codziennej diecie. Zalecane dzienne spożycie witaminy A różni się w zależności od wieku. U osób dorosłych jest to 900 REA, gdzie 1 REA odpowiada 12 µg beta-karotenu.
Witamina A to jedna z czterech głównych witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, która bierze udział w wielu procesach fizjologicznych organizmu, naukowcy wskazują m.in. na:
– rozwój kości i płodu,
– działanie antyoksydacyjne,
– formowanie ośrodkowego układu nerwowego,
– oddziaływanie na pracę układu odpornościowego,
– wzrost i różnicowanie komórek w zależności od potrzeb organizmu,
– wpływ na pracę tkanek skóry w zakresie produkcji śluzu i keratynizacji,
– zachowanie integralności w budowie i funkcjonowaniu nabłonka różnorodnych tkanek,
– rozwój i działanie narządu wzroku, np. widzenie w ciemności, stan i funkcjonowanie rogówek i spojówek (A. Carazo i wsp 2021).
Nie należy jednak traktować beta-karotenu wyłącznie jako prekursora witaminy A. Przede wszystkim jest to popularny składnik kosmetyków i preparatów wspierających zdrowie i prawidłową pracę skóry. Zewnętrzna aplikacja beta-karotenu umożliwia głębokie wniknięcie substancji w naskórek, gdzie ulega przemianie do palmitynianu retinylu.
Związek ten wspomaga proces powstawania nowych komórek skóry, co jest możliwe m.in. normalizacji procesu keratynizacji. Stosowanie beta-karotenu na powierzchni skóry stymuluje też wytwarzanie nowych naczyń krwionośnych i intensyfikuje syntezę kolagenu. Dzięki temu beta-karoten jest polecany m.in. w przeciwdziałaniu takim zmianom jak zmarszczki i zwiotczenia (M. Bernat, M. Matysek-Nawrocka, W. Cioczek 2016).
Suplementacja beta-karotenu może być także zastosowana w przypadku osłabionej sprawności poznawczej. W jednym z badań zaobserwowano dodatnią korelację między stężeniem beta-karotenu a lepszymi funkcjami kognitywnymi (E.J. Johnson i wsp. 2013).
Inna analiza wykazała pozytywną zależność między efektywnością pamięci werbalnej i poziomem beta-karotenu w surowicy krwi (P. Gerger i wsp. 2019). Z kolei najnowsze badanie obejmujące 2009 uczestników pokazuje, że suplementacja beta-karotenu w dawce 7876 µg dziennie niesie za sobą korzystny wpływ na poprawę czynności poznawczych u osób starszych (Q. Zhong i wsp. 2023).
Beta-karoten może być też związany ze zdrowiem metabolicznym. Analiza 645 próbek surowicy krwi wykazała, że zespół metaboliczny i towarzyszące mu czynniki ryzyka (np. nieprawidłowy poziom glukozy na czczo, zbyt duży obwód talii, wysoki poziom triglicerydów) idzie w parze ze zbyt niskim stężeniem beta-karotenu (F.M. Moy, Y.H. Ng, S.S. Tan 2023). Można więc przyjąć, że suplementacja tego związku może stanowić element profilaktyki tego typu problemów.
3. Suplementacja a choroby nowotworowe
Kontrowersyjną kwestią jest suplementacja beta-karotenu i karotenoidów u osób z chorobami nowotworowymi. Duży potencjał antyoksydacyjny beta-karotenu pozwala założyć, że ten związek może sprawdzić się jako skuteczne narzędzie walki z wolnymi rodnikami tlenowymi i ich negatywnym wpływem na tkanki. W rzeczywistości zdania na ten temat są mocno podzielone, a wyniki badań nie dają jednoznacznej odpowiedzi.
Z jednej strony – w badaniu obejmującym ponad 29 tysięcy palących mężczyzn w wieku 50–69 lat oceniano wpływ suplementacji alfa-tokoferolu i beta-karotenu. Zaobserwowano istotny związek pomiędzy wzrostem ryzyka rozwoju raka płuc u palaczy a stosowaniem beta-karotenu. Warto podkreślić, że zawartość smoły i nikotyny nie miały istotnego wpływu na zwiększenie ryzyka zmian onkologicznych (P. Middha i wsp. 2019).
Wyniki te potwierdza niedawno opublikowany przegląd systematyczny obejmujący 8 badań, który połączono z metaanalizą i metaregresją danych. Suplementacja beta-karotenu ma wyraźnie negatywny wpływ na rozwój raka płuc u palaczy czy pracowników narażonych na choroby układu oddechowego (J. Kordiak i wsp. 2022).
Z drugiej strony – metaanaliza 6 randomizowanych badań kontrolnych, które łącznie obejmowały 40 544 uczestników, wykazała brak negatywnego wpływu suplementacji beta-karotenem na rozwój raka urogenitalnego, np. pęcherza moczowego. We wspomnianej analizie wykazano też brak prewencyjnego działania tej substancji (Y.J. Jeon i wsp. 2011).
Inne badanie w grupie 383 pacjentów onkologicznych z rakiem prostaty, których poddano radioterapii i uzupełniającej suplementacji beta-karotenu, wykazało, że interwencja nie miała wpływu na wzrost ryzyka zgonu spowodowanego przerzutami lub chorobą nowotworową (D.N. Margalit i wsp. 2012).
Osoby przewlekle chore, które chcą rozpocząć stosowanie nowego preparatu, zawsze powinny skonsultować się z lekarzem, farmaceutą lub dietetykiem. Włączenie do diety beta-karotenu jako formy profilaktyki antynowotworowej należy omówić ze specjalistą.
4. Beta-karoten – źródła w diecie
Beta-karoten to żółto-pomarańczowy barwnik roślinny, dlatego można go znaleźć przede wszystkim w warzywach i owocach o takim kolorze. Dobrymi źródłami są m.in. suszone morele, dynia, marchew czy bataty. Ponadto występuje też w warzywach o innej barwie, np. zielonym szpinaku i jarmużu, suszonych śliwkach, jeżynach czy czerwonej papryce. Oprócz tego beta-karoten to składnik wielu przypraw i ziół, które wykorzystuje się w kuchni, np. majeranku, pieprzu kajeńskiego, mielonej papryka czy pietruszki.
Główną rolą beta-karotenu jest wsparcie codziennej diety i organizmu poprzez utrzymanie odpowiedniego poziomu witaminy A. Ponadto ma korzystny wpływ na kondycję i wygląd skóry, może także wspierać zdolności poznawcze. Osoby z chorobami nowotworowymi powinny jednak wstrzymać się ze stosowaniem beta-karotenu bez konsultacji lekarskiej. W niektórych przypadkach suplementacja może okazać się nie najlepszym rozwiązaniem.
Określ swój cel treningowy, a my pomożemy Ci go osiągnąć.
Bibliografia
Bernat M., Matysek-Nawrocka M., Cioczek W., Składniki aktywne w kosmetykach przeciwstarzeniowych, „Kosmetologia Estetyczna” 2016, 6(5), 575–579.
Carazo A. et al., Vitamin A update: forms, sources, kinetics, detection, function, deficiency, therapeutic use and toxicity, „Nutrients” 2021, 13(5), 1703.
Gerger P. et al., Associations of lipophilic micronutrients with physical and cognitive fitness in persons with mild cognitive impairment, „Nutrients” 2019, 11(4), 902.
Gul K. et al., Chemistry, encapsulation, and health benefits of β-carotene-A review, „Cogent Food & Agriculture” 2015, 1(1), 1018696.
Jeon Y.J. et al., Effects of beta-carotene supplements on cancer prevention: meta-analysis of randomized controlled trials, „Nutrition and Cancer” 2011, 63(8), 1196–1207.
Johnson E.J. et al., Relationship between serum and brain carotenoids, α-tocopherol, and retinol ceoncentrations and cognitive performance in the Oldest Old from the Georgia Centenarian Study, „Journal of Aging Research” 2013, 1, 951786.
Kordiak J. et al., Role of beta-carotene in lung cancer primary chemoprevention: a systematic review with meta-analysis and meta-regression, „Nutrients” 2022, 17(4), 1361.
Margalit D.N. et al., Beta-carotene antioxidant use during radiation therapy and prostate cancer outcome in the Physicians’ Health Study, „International Journal of Radiation Oncology-Biology-Physics” 2012, 83(1), 28–32.
Mączka W., Wińska K., Mało znane oblicze β-karotenu, „Kosmetologia Estetyczna” 2012, 3(1), 169–173.
Middha P. et al., β-carotene supplementation and lung cancer incidence in the alpha-tocopherol, beta-carotene cancer prevention study: The role of tar and nicotine, „Nicotine and Tobacco Research” 2019, 21(8), 1045–1050.
Moy F.M., Ng Y.H., Tan S.S., Association of serum beta-carotene with metabolic risk factors among a work cohort in Malaysia, „Journal of Nutritional Science and Vitaminology” 2023, 69(6), 463–470.
Zhong Q. et al., Association of dietary α-carotene and β-carotene intake with low cognitive performance in older adults: a cross-sectional study from the national health and nutrition examination survey, „Nutrients” 2023, 15(1), 239.
