Otyłość u dzieci – jak sobie z nią radzić
Otyłość wśród dzieci to często nadmiernie trywializowany problem. Z tego też powodu zazwyczaj brakuje właściwych działań profilaktycznych, a proces leczenia nie jest odpowiednio doprecyzowany. Warto jednak pamiętać, że nadmierna masa ciała wiąże się z wieloma konsekwencjami zdrowotnymi, więc nie należy jej bagatelizować.
SPIS TREŚCI:
1. Otyłość wśród dzieci – skala
2. Czynniki ryzyka otyłości u dzieci
3. Jak radzić sobie z nadmierną masą ciała u dziecka?
Indywidualne plany
dietetyczne i treningowe już od 42 zł / mies.
1. Otyłość wśród dzieci – skala
Jak podają statystyki, w 2015 r. na świecie było aż 100 mln otyłych dzieci (E. Lee, K. Yoon 2018). Staje się to więc problemem na skalę globalną. Według WHO już 1 na 3 młodych osób walczy z nadmierną masą ciała (G. Nittari i wsp. 2019). Ponadto coraz częściej muszą one radzić sobie nie tylko z nadwagą, ale również z wynikającymi z niej problemami zdrowotnymi.
Odpowiednie plany leczenia tej jednostki chorobowej oraz – co ważniejsze – jej zapobiegania to jedne z największych wyzwań medycyny pediatrycznej XXI w. Dzieci z nadwagą i otyłością są w przyszłości bardziej narażone na wystąpienie chorób układu krwionośnego, nowotworów czy cukrzycy typu 2. Ponadto nadmierna masa ciała znacząco obniża poziom życia oraz negatywnie wpływa na relacje z rówieśnikami – zwiększa prawdopodobieństwo przykrych żartów czy uwag.
Niestety wraz ze wzrostem uprzemysłowienia wiele rozwiniętych krajów zaczęło borykać się z problemem otyłości u dzieci. Wynika to ze zmniejszenia poziomu aktywności fizycznej wśród najmłodszych oraz częstszego sięgania po żywność przetworzoną, obfitującą w kilokalorie. Między 1980 a 2013 r. liczba dzieci z nadwagą zwiększyła się prawie o 50% (A. Kobes i wsp. 2018). Takie tendencje zdecydowanie nie napawają optymizmem, zwłaszcza że ryzyko przedwczesnej śmierci u osób otyłych jest wyższe niż u tych z odpowiednią masą ciała, co wynika z większego prawdopodobieństwa wystąpienia chorób przewlekłych oraz nowotworów.
2. Czynniki ryzyka otyłości dziecięcej
Otyłość to jednostka o niezwykle skomplikowanej etiologii. Choć wydawać się może, że jedyną jej przyczyną jest zbyt wysoka podaż kilokalorii, która skutkuje odkładaniem się tkanki tłuszczowej, to jednak jest to zbyt duże uproszczenie. Na rozwój tej choroby może wpływać wiele czynników. Istotne znaczenie ma choćby status ekonomiczny – jak podaje badanie, dzieci z uboższych rodzin mają zwykle większą masę ciała (A. Kobes i wsp. 2018). Głównym tego powodem jest niższa cena produktów wysokoprzetworzonych, które w dodatku są smaczne. Ponadto bardzo często w rodzinach mniej zamożnych wszyscy opiekunowie pracują, przez co nie mają czasu na przygotowywanie pełnowartościowych posiłków dla podopiecznych. Osoby o niższym statusie ekonomicznym mogą również mieć mniejszą świadomość żywieniową, a co za tym idzie – nie wiedzieć, jakie produkty powinny gościć w menu, a których lepiej unikać.
Nie należy zapominać także o tym, że żywność wysokoprzetworzona – bogata w tłuszcze nasycone, cukier prosty i charakteryzująca się bardzo dużą smakowitością – jest nie tylko łatwo dostępna, ale również popularna wśród młodych ludzi. Firmy produkujące słodycze, słone przekąski czy słodkie napoje prześcigają się w kampaniach marketingowych, chcąc przekonać do siebie coraz więcej nastolatków. Młodzi ludzie są podatniejsi na manipulacje oraz presję ze strony środowiska, dlatego sięgają po produkty modne, które niekoniecznie są dobre dla zdrowia. Dla przykładu: badanie prospektywne wykazało, że ryzyko otyłości wzrasta 1,6-krotnie z każdą dodatkową porcją napoju słodzonego cukrem (E. Lee, K. Yoon 2018). A to właśnie napoje oraz słodkie i słone przekąski są zwykle promowane przez idoli nastolatków czy ich rówieśników.
Częste używanie telefonów, komputerów czy tabletów również przyczynia się do występowania otyłości. Korzystanie z urządzeń elektronicznych przez dłużej niż 2 godziny w ciągu dnia wiąże się z ryzykiem zwiększenia masy ciała u dziecka (K. Fang i wsp. 2019). Wśród młodzieży obserwuje się również jedzenie w odpowiedzi na bodźce inne niż głód – czasami ulubione produkty stają się sposobem na poradzenie sobie z napięciem czy nudą, a to niestety przekłada się na spożywanie zbyt dużej liczby kilokalorii (E. Lee, K. Yoon 2018). Brak odpowiedniego wypoczynku to kolejny czynnik ryzyka – kilka badań wykazało, że skrócony czas snu oraz jego obniżona jakość są związane ze wzrostem masy ciała (K.D. Tambalis i wsp. 2018).
Otyłość może mieć również podłoże genetyczne. Jeśli dziecko pochodzi z rodziny, w której choć jeden rodzic zmaga się z nadwagą, istnieje większe prawdopodobieństwo, że ono również będzie tym problemem dotknięte. Warto przy tym dodać, że w przypadku rozwoju otyłości czynniki socjoekonomiczne mają dużo większe znaczenie niż te genetyczne (E. Lee, K. Yoon 2018).
3. Jak radzić sobie z nadmierną masą ciała u dziecka?
Otyłość u najmłodszych to w Polsce bardzo duży problem – dotyczy bowiem już co 3. 8-latka (D. Woźniak, S. Drzymała-Czyż 2021). Wydaje się, że rozwiązanie jest proste: wystarczy nakłonić młodzież do zrezygnowania z wysokoprzetworzonej żywności oraz do zwiększenia aktywności fizycznej. W praktyce jest to jednak niezwykle trudne.
Najskuteczniejsze działania w walce z nadmierną masą ciała to te mające charakter globalny. Duże programy, które stawiają na edukację żywieniową zarówno dzieci, jak i ich opiekunów, powinny zostać wdrożone w całym kraju. Do najpopularniejszych z nich należą:
– oferowanie owoców i warzyw w szkole,
– nakłanianie do aktywności fizycznej w czasie zajęć szkolnych,
– zwiększenie dostępności mleka.
Niestety programy ukierunkowane na zmniejszenie wskaźnika BMI działają tylko w niewielkim procencie, a te profilaktyczne – w jeszcze mniejszym stopniu (A. Kobes i wsp. 2018). Najskuteczniejsza wydaje się za to odpowiednia interwencja ze strony rodziców. Z racji tego, że żywność przetworzona jest łatwo dostępna, to na opiekunach spoczywa duża odpowiedzialność. Muszą oni nauczyć dzieci prawidłowych nawyków żywieniowych, a także tego, jak nie popaść w skrajności podczas wybierania właściwych produktów.
Metaanaliza dostępnych badań wykazuje, że istnieje kilka obszarów, nad którymi mogą pracować rodzice, by zmniejszyć prawdopodobieństwo wystąpienia otyłości wśród dzieci. Należą do nich:
– dbanie o serwowanie odżywczych, zbilansowanych posiłków, np. przygotowywanie wspólnie z dzieckiem obiadu, by mogło nauczyć się, jak powinien wyglądać zdrowy talerz;
– zwiększanie aktywności fizycznej całej rodziny, np. wspólne spacery lub weekendowe wycieczki;
– odżywcza i dostosowana do zapotrzebowania energetycznego dieta w czasie ciąży i karmienia piersią;
– dawanie dobrego przykładu poprzez serwowanie na własnym talerzu posiłków różnorodnych, bazujących na warzywach i owocach, z jak najmniejszym udziałem produktów przetworzonych (można skorzystać z szablonu opracowanego przez Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej);
– regularne wizyty u pediatry;
– ustalenie limitu czasu na korzystanie z urządzeń elektronicznych, np. poprzez zainstalowanie odpowiedniej aplikacji;
– dbanie o jakość i ilość snu dzieci, np. wprowadzenie stałych pór kładzenia się spać i wstawania (G. Nittari i wsp. 2019).
Jak zostało wcześniej wspomniane, problemem jest również status ekonomiczny – to właśnie wśród biedniejszych rodzin otyłość jest powszechniejszym zjawiskiem. Wynika to z faktu, że żywność przetworzona stanowi zwykle tańszą opcję, jednak niekoniecznie musi tak być. Wystarczy wybierać produkty, w których niska cena idzie w parze z wysoką odżywczością. Za przykład posłużyć mogą choćby suche nasiona roślin strączkowych, mrożone warzywa i owoce czy tradycyjne płatki owsiane – za te produkty wcale nie trzeba wiele zapłacić, a można z nich przyrządzić zdrowe i smaczne posiłki.
Jak się okazuje, zmniejszenie ryzyka otyłości u dzieci aż o 20% możliwe jest dzięki przejściu na dietę śródziemnomorską, która bazuje na żywności lokalnej, nieprzetworzonej i sezonowej, a redukuje ilość mięsa czy nasyconych tłuszczów (Ch.N. Katsagoni i wsp. 2020). Większość badań sugeruje, że najskuteczniejszą interwencją pozostaje wdrożenie zdrowej, różnorodnej i odżywczej diety połączonej z regularną aktywnością fizyczną, przy czym największą inspiracją dla dzieci w wieku 2–7 lat pozostają rodzice, zaś dla starszych – ich rówieśnicy (T. Brown i wsp. 2019).
Niezwykle istotne znaczenie mają też wspólne posiłki rodzinne. Zasiadanie do stołu z podopiecznymi zwiększa u nich chęć sięgania po owoce i warzywa (M. Haapalahti i wsp. 2003). Pozytywna atmosfera przy posiłkach przekłada się natomiast na łatwiejsze utrzymanie prawidłowej masy ciała (B.H. Fiese i wsp. 2012). Ważne jest więc dbanie o edukację żywieniową nie tylko dzieci, ale także dorosłych.
Bibliografia
Brown T. et al., Interventions for preventing obesity in children (Review), „Cochrane Database of Systematic Reviews” 2019, 7, epub.
Fang K. et al., Screen time and childhood overweight/obesity: A systematic review and meta-analysis, „Child: Care, Health and Development” 2019, 45(5), 744–753.
Fiese B.H., Hammons A., Grigsby-Toussaint D., Family mealtimes: A contextual approach to understanding childhood obesity, „Economics & Human Biology” 2012, 10(4), 365–374.
Haapalahti M. et al., Meal patterns and food use in 10- to 11-year-old Finnish children, „Public Health Nutrition” 2003, 6(4), 365–370.
Katsagoni Ch.N. et al., High and moderate adherence to Mediterranean lifestyle is inversely associated with overweight, general and abdominal obesity in children and adolescents: The MediLIFE-index, „Nutrition Research” 2020, 73, 38–47.
Kobes A. et al., Interventions aimed at preventing and reducing overweight/obesity among children and adolescents: a meta-synthesis, „Obesity Reviews” 2018, 19(8), 1065–1079.
Lee E., Yoon K., Epidemic obesity in children and adolescents: risk factors and prevention, „Frontiers of Medicine” 2018, 12(6), 658–666.
Nittari G. et al., Fighting obesity in children from European World Health Organization member states. Epidemiological data, medicalsocial aspects, and prevention programs, „Clinical Therapeutics” 2019, 170(3), 223–230.
Schienkiewitz A. et al., Overweight and obesity among children and adolescents in Germany. Results of the cross-sectional KiGGS Wave 2 study and trends, „Journal of Health Monitoring” 2018, 3(1), 15–22.
Tambalis K.D. et al., Insufficient Sleep Duration Is Associated With Dietary Habits, Screen Time, and Obesity in Children, „Journal of Clinical Sleep Medicine” 2018, 14(10), epub.
Woźniak D., Drzymała-Czyż S., Historia edukacji żywieniowej oraz otyłości dziecięcej w dobie narastającej skali problemu, „Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu” 2021, 27(4), 356–364.
