Autyzm a dieta
Autyzm jest złożonym zaburzeniem rozwoju na tle neurologicznym. Nie da się go wyeliminować – utrzymuje się do końca życia. W tym przypadku ważne są szybka diagnoza i wdrożenie efektywnej terapii, dzięki której osoby autystyczne łatwiej odnajdują się w społeczeństwie. Zalecenia dietetyczne dla osób w spektrum autyzmu różnią się, a wokół tego tematu narosło wiele mitów. Na jakie aspekty warto zwrócić uwagę w diecie dziecka z autyzmem?
SPIS TREŚCI:
1. Autyzm – charakterystyka i objawy
2. Problemy żywieniowe
3. Diety eliminacyjne
Określ swój cel treningowy, a my pomożemy Ci go osiągnąć.
1. Autyzm – charakterystyka i objawy
Autyzm charakteryzuje się kłopotami z mówieniem i komunikacją oraz trudnościami w inicjacji i utrzymywaniu kontaktów społecznych. Pierwsze objawy mogą pojawiać się już we wczesnym dzieciństwie – malec może nie nawiązywać kontaktu wzrokowego z opiekunem i nie reagować na imię. Autyści wykazują brak zainteresowania zabawą, często powtarzają określone zachowania. Obserwuje się również silną potrzebę rutyny, niską tolerancję na zmiany oraz zaburzenia sensoryczne.
Przyczyn autyzmu jest wiele. O jego wywołanie głównie podejrzewane są czynniki genetyczne (m.in. mutacje genetyczne związane z wiekiem rodziców w momencie poczęcia dziecka), niewłaściwy przebieg ciąży bądź porodu, ciężkie infekcje w czasie ciąży lub w okresie niemowlęcym czy narażenie na niektóre substancje chemiczne. Najprawdopodobniej duże znaczenie ma połączenie podatności genetycznej z czynnikami środowiskowymi. Nieprawdziwą i bardzo szkodliwą tezą jest wiązanie autyzmu ze szczepionkami przeciwko odrze, śwince i różyczce. Nie wykazano relacji pomiędzy przyjmowaniem szczepień a rozwojem zaburzenia. Obalono również hipotezę, według której negatywne nastawienie matki wobec dziecka miało skutkować częstszą diagnozą zaburzeń ze spektrum u podopiecznego (M. Khymko, M. Cylkowska-Nowak 2011). Oczywiście niechęć matki do dziecka może mieć negatywny wpływ na jego rozwój, lecz nie wywołuje autyzmu. Autyzm zwykle rozpoznawany jest ok. 3. roku życia, niektóre osoby są jednak diagnozowane dopiero w dorosłości.
Autyzm to zaburzenie trwające całe życie, którego nie można wyleczyć. Kompleksowa terapia prowadzona przez specjalistów może natomiast złagodzić wiele objawów oraz znacznie poprawić funkcjonowanie dziecka w społeczeństwie. Ważne jest wczesne zauważenie niepokojących objawów i skierowanie do dalszej diagnozy. Potwierdzenie lub wykluczenie autyzmu wykonywane jest przez zespół specjalistów składający się m.in. z psychologa i psychiatry.
2. Problemy żywieniowe
Osoby w spektrum autyzmu często wykazują zaburzenia sensoryczne, które wiążą się wybiórczością pokarmową, czyli spożywaniem tylko wybranych produktów. Szacuje się, że ten problem występuje u 51–89% młodych autystów (A. Narzisi i wsp. 2021). W skrajnych przypadkach akceptują tylko kilka wybranych produktów. Dziecku może przeszkadzać konsystencja pokarmu, jego intensywny zapach lub smak albo to, że na talerzu łączy się z innym produktem. Osoby te spożywają żywność tylko o określonej fakturze, konsystencji czy temperaturze. Dzieci w spektrum często wybierają produkty wysokoprzetworzone, o wysokiej zawartości węglowodanów i tłuszczu, takie jak pizza, zapiekanki, przekąski (chrupki czy chipsy) bądź białe pieczywo, odrzucają natomiast warzywa i owoce. Takie preferencje wynikają gównie z powtarzalnego smaku akceptowanych produktów.
Wyglądająca w ten sposób dieta może dostarczać zbyt małych ilości białka, wapnia, cynku i witamin (m. in. B12, C, D). Preferowane są pokarmy słodkie, co może skutkować nadwagą lub otyłością, cukrzycą, zaburzeniami lipidowymi czy próchnicą zębów. Trudności z jedzeniem mogą wiązać się również z współwystępowaniem alergii, refluksu lub innych chorób powodujących ból czy problemy z wypróżnianiem. Choroby te warto wykluczyć w pierwszej kolejności.
Zwiększanie repertuaru tolerowanych produktów powinno odbywać się pod okiem zespołu specjalistów – złożonego z lekarza rodzinnego, neurologa, laryngologa, logopedy, neurologopedy, psychologa oraz dietetyka – we współpracy z nauczycielami i rodzicami dziecka. Pomocne może być stworzenie komfortowej sytuacji dla podopiecznego w trakcie spożywania dań, unikanie głośnych i zatłoczonych miejsc oraz wprowadzenie rutyny posiłków. Oswajanie pokarmów może odbywać się pod okiem terapeuty karmienia, ale też w domu podczas zabawy z jedzeniem, wąchania, krojenia, lizania i dotykania produktów żywnościowych. Wykorzystać można zabawki przypominające jedzenie i wyposażenie kuchni czy zabawy w sklep, gotowanie i karmienie. Pomocne może też okazać się wspólne przygotowanie posiłków. Warto wprowadzać również zabawy sensoryczne, np. plastyczne bądź z użyciem wody.
Poszerzanie diety to proces żmudny i wieloetapowy (niekiedy jedyną zmianą w posiłku będzie wprowadzenie nowego koloru talerza), a rozwiązaniem nigdy nie jest zmuszanie dziecka do jedzenia. Żywność nie powinna być też traktowana jako nagroda czy pocieszenie – takie podejście może skutkować zaburzoną relacją z jedzeniem.
U osób w spektrum autyzmu częściej występują problemy żołądkowo-jelitowe, takie jak zaparcia, biegunki, wzdęcia czy refluks. Nie jest poznana dokładna przyczyna tych dolegliwości, choć upatruje się jej w zaburzeniach mikrobioty. Dysbioza jelitowa może być jednak skutkiem mało zróżnicowanej diety, co tworzy zamknięte koło – wybiórczość pokarmowa doprowadza do zmian mikrobioty, które powodują uciążliwe dolegliwości, zaś te potęgują niechęć do jedzenia. Mali autyści często cierpią również na zaparcia, które nie są związane z ilością błonnika w diecie, a z celowym wstrzymywaniem wypróżnień.
3. Diety eliminacyjne
Podczas poszukiwania alternatywnych metod leczenia rodzice natrafiają na wiele sprzecznych informacji dotyczących diet, które mają wspomóc proces terapeutyczny. Menu może poprawić samopoczucie i funkcjonowanie, np. poprzez zmniejszenie dolegliwości jelitowych, jednak należy pamiętać, że nie zniweluje cech autystycznych.
Często zalecanym modelem jest dieta bezglutenowa i bezkazeinowa. Gluten to mieszanina białek roślinnych występujących w ziarnach zbóż glutenowych (pszenicy, żyta, jęczmienia). Kazeina natomiast to główne białko mleka, zaliczane do silnych alergenów. Istnieją badania, w których wykazano poprawę w funkcjonowaniu osób w spektrum autyzmu na skutek wykluczenia z diety glutenu i kazeiny. Warto jednak zaznaczyć, że badania te przeprowadzano na małej grupie pacjentów i nie były one randomizowane. Obecnie nie ma wystarczających dowodów, że dieta ta jest skuteczna, więc nie powinno jej się rutynowo zalecać (A. Keller i wsp. 2021).
Wskazaniem do stosowania diety bezglutenowej jest celiakia, nieceliakalna nadwrażliwość na gluten lub alergia na białka zbóż glutenowych, a do stosowania diety bezkazeinowej – nadwrażliwość na białko mleka krowiego. Wielu rodziców mimo wszystko decyduje się na taki jadłospis dla swoich pociech. Warto pamiętać, że dieta bezglutenowa niesie za sobą ryzyko niedoborów pokarmowych. Ze względu na zmiany w mikrobiocie jelit może również wywołać działania niepożądane ze strony układu pokarmowego, np. biegunki, wzdęcia i zaparcia. Z tego powodu powinna być prowadzona pod okiem dietetyka.
Gluten i kazeina występują w wielu produktach spożywczych, dlatego wprowadzenie diety eliminacyjnej nie jest łatwe. Dodatkową trudnością jest wspomniana wcześniej wybiórczość pokarmowa. Obserwowana przez niektórych rodziców poprawa zachowania i funkcjonowania może wynikać z niezdiagnozowanej wcześniej nadwrażliwości na gluten czy kazeinę lub z poprawy jakościowej jadłospisu i konieczności czytania składów wybieranych produktów. Związane jest to z tym, że każda interwencja dietetyczna, która zmniejszy dolegliwości jelitowe, wpłynie pozytywnie na funkcjonowanie dziecka. W takim przypadku należy pogłębić diagnostykę.
Obecnie nie można sformułować standardowych zaleceń żywieniowych sprawdzających się u wszystkich osób w spektrum autyzmu. Kluczowe jest więc odpowiednie dobranie jadłospisu do występujących dolegliwości – nie zawsze powinna być to dieta bezglutenowa czy bezmleczna. Wprowadzenie zmian w menu powinno być poprzedzone badaniami w kierunku nadwrażliwości i nietolerancji żywieniowych. W miarę możliwości dobrze wzbogacić dietę w produkty o wysokiej zawartości błonnika pokarmowego (warzywa, owoce, nasiona roślin strączkowych, produkty zbożowe pełnoziarniste). Warto również wyeliminować z jadłospisu cukier i żywność wysokoprzetworzoną. Te modyfikacje korzystnie wpłyną na mikroflorę jelit.
Bibliografia
Jessa J., Gluten, dieta i autyzm w naukowym spojrzeniu, damianparol.com/gluten-autyzm/ (12.02.2023).
Karhu E. et al., Nutritional interventions for autism spectrum disorder, „Nutrition Reviews” 2020, 78(7), 515–531.
Keller A. et al., The Effect of a Combined Gluten- and Casein-Free Diet on Children and Adolescents with Autism Spectrum Disorders: A Systematic Review and Meta-Analysis, „Nutrients” 2021, 13(2), 470.
Khymko M., Cylkowska-Nowak M., Autyzm u dzieci – nowy problem terapeutyczny i społeczny, „Pielęgniarstwo Polskie” 2011, 4(42), 215–220.
Mazur M., Terapia żywieniowa w autyzmie, „Journal of NutriLife” 2021, 09.
Narzisi A., Masi G., Grossi E., Nutrition and Autism Spectrum Disorder: Between False Myths and Real Research-Based Opportunities, „Nutrients” 2021, 13(6), 2068.
Niemyjska D., Trudności pokarmowe u dzieci ze spektrum autyzmu – propozycja strategii rozszerzania diety u dziecka z ASD, „Szkoła Specjalna” 2021, 82(3), 196–206.
Waligórska A., Waligórski M., Autyzm. Czy wszystko o nim wiemy?, „Psychologia w Szkole” 2011, 3, 134–140.