Nadciśnienie tętnicze – jak powinna wyglądać dieta
Nadciśnienie tętnicze to główny czynnik ryzyka wystąpienia wielu chorób – m.in. udaru mózgu, choroby niedokrwiennej serca, niewydolności serca i nerek czy retinopatii nadciśnieniowej. Według WHO stanowi pierwszą przyczynę przedwczesnych zgonów zarówno w Europie, jak i na całym świecie. Szacuje się, że ok. 30% dorosłych nie wie, że choruje na nadciśnienie. Istnieją jednak niefarmakologiczne metody pozwalające uniknąć choroby lub opóźnić proces jej rozwoju, takie jak modyfikacja stylu życia (zapobieganie i leczenie otyłości) oraz zwiększenie aktywności fizycznej. Takie działania powinny zostać zalecone wszystkim osobom z podejrzeniem nadciśnienia tętniczego oraz tym z wysokim prawidłowym ciśnieniem tętniczym. Jaki sposób żywienia sprawdzi się zatem najlepiej?
SPIS TREŚCI:
1. Nadciśnienie tętnicze – definicja i klasyfikacja
2. Nadciśnienie tętnicze – na czym polega terapia żywieniowa?
3. Składniki pokarmowe, produkty żywnościowe i nieżywnościowe mające wpływ na wartość ciśnienia tętniczego
4. Nadciśnienie tętnicze a dieta DASH
5. Nadciśnienie tętnicze a dieta śródziemnomorska
6. Alternatywne modele żywieniowe w leczeniu nadciśnienia tętniczego
7. Podsumowanie
Określ swój cel treningowy, a my pomożemy Ci go osiągnąć.
1. Nadciśnienie tętnicze – definicja i klasyfikacja
Nadciśnienie tętnicze stwierdza się, gdy wartości pomiaru (w gabinecie lekarskim) wynoszą dla ciśnienia tętniczego skurczowego ≥ 140 mmHg i/lub ≥ 90 mmHg dla ciśnienia tętniczego rozkurczowego. Poniższa tabela przedstawia klasyfikację nadciśnienia, należy jednak podkreślić, iż jego stopniowanie jest właściwe jedynie w przypadku badań wykonanych w gabinecie lekarskim (A. Tykarski i wsp. 2019). Podczas sprawdzania ciśnienia tętniczego w warunkach domowych za nieprawidłową wartość powinno się przyjąć średni wynik z kilku pomiarów, przekraczający lub równy 135 mmHg i/lub 85 mmHg.
| Ciśnienie tętnicze skurczowe [mmHg] | Ciśnienie tętnicze rozkurczowe [mmHg] | ||
| Optymalne ciśnienie tętnicze | < 120 | i | < 80 |
| Prawidłowe ciśnienie tętnicze | 120–129 | i/lub | 80–84 |
| Wysokie prawidłowe ciśnienie tętnicze | 130–139 | i/lub | 85–89 |
| Nadciśnienie 1. stopnia | 140–159 | i/lub | 90–99 |
| Nadciśnienie 2. stopnia | 160–179 | i/lub | 100–109 |
| Nadciśnienie 3. stopnia | ≥ 180 | i/lub | ≥ 110 |
| Izolowane nadciśnienie skurczowe | ≥ 140 | i | < 90 |
Źródło: opracowanie własne na podstawie wytycznych PTNT (A. Tykarski i wsp. 2019)
2. Nadciśnienie tętnicze – na czym polega terapia żywieniowa?
Wśród czynników ryzyka nadciśnienia tętniczego wymienia się otyłość, spożycie sodu (np. soli kuchennej i produktów z dużą zawartością soli, takich jak słone przekąski czy żywność wysokoprzetworzona), stres oraz czynniki genetyczne. Można wyróżnić również bardziej szczegółowy podział na czynniki środowiskowe – m.in. nadmierną masę ciała, niską aktywność fizyczną, nieprawidłowy sposób odżywiania, palenie tytoniu – oraz żywieniowe, takie jak dieta bogata w sól kuchenną, uboga w warzywa i owoce, dieta wysokoenergetyczna, wysokoprzetworzona i bogatotłuszczowa, szczególnie w kwasy tłuszczowe nasycone (A. Tykarski i wsp. 2019; C.V.S. Ram 2014).
Podstawami zmiany stylu życia są zatem redukcja nadmiernej masy ciała, ograniczenie spożycia soli oraz alkoholu, zwiększenie podaży warzyw i owoców oraz regularna aktywność fizyczna. Dodatkowo zaleca się zaprzestanie palenia tytoniu. Należy pamiętać, że terapia żywieniowa powinna opierać się na szczegółowym wywiadzie żywieniowo-zdrowotnym, tak by była jak najlepiej dostosowana do chorego.
3. Składniki pokarmowe, produkty żywnościowe i nieżywnościowe mające wpływ na wartość ciśnienia tętniczego
Sól
Liczne badania wykazują, iż istnieje związek przyczynowo-skutkowy między spożyciem soli a wartościami ciśnienia tętniczego (L. Huang i wsp. 2020). Według rekomendacji Polskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego oraz Światowej Organizacji Zdrowia w diecie osób z nadciśnieniem tętniczym ilość soli kuchennej nie powinna przekraczać 5 g/dobę, tj. łyżeczki soli (≤ 2 g sodu). Zwyczajowo spożycie to wynosi jednak 9–12 g, a im jest ono wyższe, tym bardziej skokowo wzrasta ciśnienie. Szczególnie widoczne jest to u osób rasy czarnej, seniorów, pacjentów otyłych, z cukrzycą, zespołem metabolicznym i przewlekłą chorobą nerek. Badania sugerują jednak, iż pomimo świadomości chorych o szkodliwym wpływie soli na ciśnienie pacjenci i tak przekraczają dozwoloną ilość (M. Łazarczyk, K. Grabańska-Martyńska, M. Cymerys 2016).
Zaleca się zatem niedosalanie posiłków i zaprzestanie używania soli w trakcie przygotowania potraw. Należy zwracać szczególną uwagę na skład wielu produktów (80% soli pochodzi z gotowej żywności), by móc kontrolować spożycie sodu. Ponadto sól w dużej ilości znajduje się w przyprawach w płynie typu maggi, sosie sojowym, marynatach i gotowych sosach. Powinno się również unikać produktów konserwowanych związkami sodu (np. benzoesanem sodu, cytrynianem sodu itp.). Zamiast soli warto do diety włączyć zioła, m.in. bazylię, oregano, tymianek, majeranek czy lubczyk.
Potas
Metaanaliza badań wykazała, iż spożycie potasu było powiązane z redukcją ciśnienia tętniczego wśród osób z nadciśnieniem (N.J. Aburto i wsp. 2013). Zaobserwowano obniżenie ciśnienia skurczowego zarówno w wyniku większego spożycia potasu z dietą, jak i poprzez suplementy diety. Z uwagi na fakt, że potas łatwo dostarczyć z pożywieniem, zaleca się spożywanie produktów bogatych w ten pierwiastek, takich jak świeże owoce i warzywa czy nasiona roślin strączkowych.
Błonnik pokarmowy
Badania obejmujące 4906 dorosłych z nadciśnieniem tętniczym udowodniły, iż większe spożycie błonnika pokarmowego było istotnie związane ze zmniejszeniem śmiertelności ogólnej i sercowo-naczyniowej (H.R. Zhang i wsp. 2022). Wyższa podaż może poprawić rokowanie starszych osób z nadciśnieniem. Obserwuje się również mechanizmy polegające na obniżeniu stężenia cholesterolu poprzez spożycie błonnika (wyższe wydalanie kwasów żółciowych z kałem, hamowanie syntezy cholesterolu). Zaleca się zatem zwiększanie udziału włókna pokarmowego w diecie (ok. 35 g/dobę) szczególnie u osób przyjmujących mniej błonnika, niż jest to rekomendowane.
Warzywa i owoce
Hipotensyjne (obniżające ciśnienie) działanie warzyw i owoców wynika z wielu zawartych w nich substancji: błonnika, potasu, antyoksydantów czy fitoestrogenów. Nie bez powodu podkreśla się, że warzywa oraz owoce powinny stanowić podstawę codziennej diety.
Produkty mleczne
Z badań wynika, iż istnieje zależność pomiędzy spożyciem produktów mlecznych a ryzykiem nadciśnienia. Prawdopodobieństwo wystąpienia nadciśnienia spadało o 15% wraz ze wzrostem spożycia nabiału (≤ 800 g/dobę) (L. Schwingshackl i wsp. 2017). Lepszym wyborem będą oczywiście produkty naturalne, bez dodatku cukru.
Alkohol
Spożywanie alkoholu osłabia działanie leków stosowanych w nadciśnieniu tętniczym. Dodatkowo zwiększa ryzyko wystąpienia udaru. Ograniczenie spożywania alkoholu powinno wyglądać następująco: u mężczyzn do 20–30 g czystego etanolu dziennie, jednak nie więcej niż 140 g na tydzień (np. 2 kieliszki wina 5 razy w tygodniu), natomiast u kobiet do 10–20 g czystego etanolu dziennie, ale nie więcej niż 80 g/tydzień (np. kieliszek wina 5 razy w tygodniu). 20 g etanolu znajduje się w 500 ml piwa, 250 ml wina i 50 g wódki. Ograniczenie spożycia alkoholu przyniesie korzyści zdrowotne również wśród osób spożywających jego małe dawki.
Palenie papierosów
Palenie papierosów sprzyja powstawaniu chorób sercowo-naczyniowych oraz może obniżać działanie leków hipotensyjnych. Każdorazowe wypalenie papierosa powoduje istotny wzrost ciśnienia tętniczego i częstości rytmu serca, efekt ten utrzymuje się przez ponad 15 minut. Dodatkowo palenie zwiększa ryzyko wystąpienia choroby niedokrwiennej serca, udaru mózgu czy choroby tętnic obwodowych. To bierne również ma szkodliwy wpływ na zdrowie. Zaprzestanie palenia powinno zatem stanowić podstawowy element terapii nadciśnienia tętniczego.
4. Nadciśnienie tętnicze a dieta DASH
Dieta DASH (ang. dietary approaches to stop hypertension – dieta stosowana w leczeniu i zapobieganiu nadciśnienia tętniczego) to rekomendowany sposób żywienia zarówno dla pacjentów z nadciśnieniem tętniczym, jak i osób zdrowych. Uznawana jest za jeden z najzdrowszych modeli odżywiania. Badania wykazują, iż obniża ciśnienie tętnicze u osób z nadciśnieniem lub bez niego niezależnie od wyjściowego poziomu ciśnienia lub trwającego leczenia przeciwnadciśnieniowego (C.D. Filippou i wsp. 2020). Efekt ten jest widoczniejszy u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym spożywających duże ilości sodu oraz u osób młodych. Co ciekawe, efekt hipotensyjny obserwuje się już po dwóch tygodniach stosowania diety.
Hipotensyjne działanie diety DASH wynika z tego, że cechuje się ona dużą ilością potasu, wapnia, magnezu, błonnika oraz niską zawartością cholesterolu (szczególnie nasyconych kwasów tłuszczowych) i sodu.
Ten sposób żywienia polega przede wszystkim na ograniczeniu sodu wraz z dietą oraz na wysokim spożyciu świeżych warzyw i owoców, niskotłuszczowych produktów mlecznych, produktów zbożowych z pełnego ziarna, nasion roślin strączkowych, orzechów, chudego mięsa, ryb oraz drobiu.
5. Nadciśnienie tętnicze a dieta śródziemnomorska
Dieta śródziemnomorska również uznawana jest za jedną z najzdrowszych. Jej skuteczność w profilaktyce chorób cywilizacyjnych oraz nadciśnienia tętniczego potwierdza wiele badań (M.Ch. Mentella i wsp. 2019; R.J. Widmer i wsp. 2015).
Dieta opiera się na sposobie żywienia obserwowanym w krajach basenu Morza Śródziemnego. Zakłada wysokie spożycie oliwy z oliwek, warzyw i owoców, pełnoziarnistych produktów zbożowych oraz nasion roślin strączkowych; średnie – produktów mlecznych, ryb oraz czerwonego wina (opcjonalnie); niskie zaś tłuszczu pochodzenia zwierzęcego, mięsa i produktów mięsnych.
6. Alternatywne modele żywieniowe w leczeniu nadciśnienia tętniczego
Dieta roślinna
Obserwuje się niższe występowanie nadciśnienia tętniczego u wegan w porównaniu z osobami będącymi na tradycyjnej diecie (Y. Yokoyama, K. Nishmura, N.D. Barnard 2014).
Czosnek
Wykazano, iż spożywanie czosnku wiąże się z mniejszym ryzykiem chorób układu sercowo-naczyniowego, w tym również nadciśnienia tętniczego (K. Ried 2016).
Kakao
Niewielkie, ale istotne statystycznie działanie hipotensyjne (2 mmHg) zauważono po spożyciu produktów bogatych w kakao. Efekt ten przypisuje się dużej zawartości flawonoidów (K. Ried, P. Fakler, N.P. Stocks 2017).
7. Podsumowanie
W wytycznych Polskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego podkreśla się, że aż 40% Polaków nie zna wartości swojego ciśnienia (A. Tykarski i wsp. 2019). Z tego powodu zaleca się, aby pomiary wykonywać regularnie przynajmniej raz w roku bez względu na poprzednie wartości ciśnienia. Zmiana stylu życia to bardzo istotny element zarówno profilaktyki, jak i leczenia nadciśnienia. Nawet w przypadku terapii farmakologicznej pacjent powinien dążyć do zmiany stylu życia – szczególnie sposobu żywienia. Konsekwencje choroby są bardzo poważne, dlatego warto pamiętać o systematycznym monitorowaniu wartości ciśnienia tętniczego.
Bibliografia
Aburto N.J. et al., Effect of increased potassium intake on cardiovascular risk factors and disease: systematic review and meta-analyses, „BMJ” 2013, 346, epub.
Baszczuk A., Kopczyński Z., Musialik K., Rozpowszechnienie nadciśnienia tętniczego na świecie i w Polsce, „Forum Zaburzeń Metabolicznych” 2015, 5(4), 141–147.
Filippou Ch.D. et al., Dietary Approaches to Stop Hypertension (DASH) Diet and Blood Pressure Reduction in Adults with and without Hypertension: A Systematic Review and Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials, „Advances in Nutrition” 2020, 11(5), 1150–1160.
Huang L. et al., Effect of dose and duration of reduction in dietary sodium on blood pressure levels: systematic review and meta-analysis of randomised trials, „BMJ” 2020, 368, epub.
Łazarczyk M., Grabańska-Martyńska K., Cymerys M., Analiza spożycia soli kuchennej u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym, „Forum Zaburzeń Metabolicznych” 2016, 7(2), 84–92.
Mentella M.Ch. et al., Cancer and Mediterranean Diet: A Review, „Nutrients” 2019, 11(9), epub.
Ram C.V.S., Hypertension: A Clinical Guide, Boca Raton 2014.
Ried K., Fakler P., Stocks N.P., Effect of cocoa on blood pressure, „Cochrane Database of Systematic Reviews” 2017, 4(4), epub.
Ried K., Garlic Lowers Blood Pressure in Hypertensive Individuals, Regulates Serum Cholesterol, and Stimulates Immunity: An Updated Meta-analysis and Review, „The Journal of Nutrition” 2016, 146(2), 389–396.
Schwingshackl L. et al., Food Groups and Risk of Hypertension: A Systematic Review and Dose-Response Meta-Analysis of Prospective Studies, „Advances in Nutrition” 2017, 8(6), 793–803.
Tykarski A. et al., Zasady postępowania w nadciśnieniu tętniczym — 2019 rok. Wytyczne Polskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego, „Nadciśnienie Tętnicze w praktyce” 2019, 5(1), 1–86.
Widmer R.J. et al., The Mediterranean Diet, its Components, and Cardiovascular Disease, „The American Journal of Medicine” 2015, 128(3), 229–238.
Williams B. et al., 2018 ESC/ESH Guidelines for the management of arterial hypertension: The Task Force for the management of arterial hypertension of the European Society of Cardiology (ESC) and the European Society of Hypertension (ESH), „European Heart Journal” 2018, 39(33), 3021–3104.
Yokoyama Y., Nishimura K., Barnard N.D., Vegetarian Diets and Blood Pressure. A Meta-analysis, „JAMA Internal Medicine” 2014, 174(4), 577–587.
Zhang H.R. et al., Dietary Fiber and All-Cause and Cardiovascular Mortality in Older Adults with Hypertension: A Cohort Study Of NHANES, „The Journal of Nutrition, Health and Aging” 2022, 26(4), 407–414.
