Gorzka czekolada – właściwości zdrowotne
Czekolada znana jest ludzkości od tysięcy lat; na przestrzeni wieków zmieniał się sposób jej produkcji oraz wykorzystania i dziś kojarzona jest głównie jako składnik wysokoprzetworzonych słodyczy. Okazuje się jednak, że spożywanie jej w formie najbardziej zbliżonej do pierwotnej, czyli gorzkiej o wysokiej zawartości kakao, może przynosić korzyści zdrowotne. Jakie właściwości ma zatem gorzka czekolada i z czego one wynikają?
SPIS TREŚCI:
1. Czekolada – początki, historia
2. Gorzka czekolada – wartość odżywcza
3. Gorzka czekolada – wpływ na układ krwionośny
4. Gorzka czekolada – wpływ na gospodarkę węglowodanową
5. Gorzka czekolada – wpływ na przebieg nowotworu
6. Gorzka czekolada w zespole metabolicznym
7. Gorzka czekolada – wpływ na mikrobiotę jelitową
8. Gorzka czekolada – wpływ na nastrój
Określ swój cel treningowy, a my pomożemy Ci go osiągnąć.
1. Czekolada – początki, historia
Kakaowiec wywodzi się z Ameryki Południowej bądź Środkowej i jest obecny w tym rejonie od tysięcy lat. Początki czekolady sięgają natomiast państwa Majów, którzy uprawiali drzewa kakaowca, a ich owoce wykorzystywali do przygotowywania napoju na bazie gorącej wody z dodatkiem przypraw (cynamonu, pieprzu), nazywanego przez nich „pokarmem bogów”. Do Europy ziarna kakaowca (opisywane jako „tajemniczo wyglądające migdały”) dotarły na początku XVI w., jednak ze względu na warunki niesprzyjające uprawie początkowo nie zyskały popularności (M.T. Montagna i wsp. 2019; M. Musioł i wsp. 2018).
Proces powstawania czekolady rozpoczyna się w momencie zbioru nasion drzewa kakaowego – są one poddawane fermentacji, a następnie prażone oraz łuskane i mielone. W ten sposób powstaje miazga kakaowa, z której – po poddaniu dalszej obróbce – otrzymuje się kakao, masło kakaowe oraz inne beztłuszczowe substancje stałe. W dalszym etapie masło kakaowe łączy się z innymi składnikami (m.in. kakao, cukrem, mlekiem), by powstała czekolada.
Obecnie na rynku największą popularnością cieszą się trzy rodzaje czekolady:
– mleczna – powstaje z kakao (min. 20–25%), masła kakaowego, cukru oraz mleka w proszku;
– biała – jej głównym składnikiem jest masło kakaowe, ale także cukier i mleko; jej kolor wynika z faktu, iż nie zawiera kakao;
– gorzka – składa się przede wszystkim z kakao (min. 60%) oraz masła kakaowego, zaś dodatek cukru jest mniejszy niż w poprzednich dwóch rodzajach; to właśnie jej przypisuje się właściwości mające pozytywny wpływ na zdrowie.
2. Gorzka czekolada – wartość odżywcza
Czekolada jest produktem wysokoenergetycznym (ok. 550–650 kcal w 100 g produktu), co wynika przede wszystkim z wysokiego udziału tłuszczu, który stanowi 40–50% masy. Przeważają w niej nasycone kwasy tłuszczowe (palmitynowy oraz stearynowy). Zawartość węglowodanów w dużej mierze uzależniona jest od ilości cukru dodanego do produktu. Maleje on wraz ze wzrostem udziału masy kakaowej, dlatego czekolady o wyższej zawartości kakao (80–90%) będą dostarczać mniej węglowodanów niż te, w których udział ten jest niższy (60–70%). Najmniej znajduje się ich natomiast w czekoladzie 100%, składającej się wyłącznie z kakao.
Gorzka czekolada jest źródłem składników mineralnych – m.in. potasu, magnezu, żelaza i miedzi – oraz stosunkowo niewielkich ilości witamin (głównie z grupy B oraz witamin A i E). Jej wyróżnikiem jest natomiast zawartość polifenoli – substancji o działaniu przeciwutleniającym i przeciwzapalnym. W czekoladzie obecne są przede wszystkim związki z grupy proantocyjanidyn, antocyjanidyn, katechin oraz flawanoli. Ich ilość związana jest z zawartością kakao w produkcie – im wyższy jego udział, tym większa dawka polifenoli zostanie dostarczona do organizmu. Wydaje się, że to właśnie one mają największy wpływ na prozdrowotne właściwości czekolady.
Warto także zauważyć, że związki polifenolowe nadają czekoladzie charakterystyczną gorzkość, w związku z czym produkty o wysokim udziale masy kakaowej będą miały wyraźniejszy, niemal wytrawny posmak.
3. Gorzka czekolada – wpływ na układ krwionośny
Pozytywny wpływ gorzkiej czekolady na funkcjonowanie układu krwionośnego jest jedną z najczęściej obserwowanych korzyści wynikających z jej konsumpcji. Regularne spożywanie gorzkiej czekolady sprzyja obniżeniu ciśnienia tętniczego. W opublikowanym w 2022 r. przeglądzie badań zauważono, że włączenie do diety kakao oraz czekolady skutkowało obniżeniem skurczowego oraz rozkurczowego spoczynkowego ciśnienia tętniczego. Efekt dotyczył osób, u których stwierdzono pierwotnie zarówno podwyższone, jak i normalne wartości (I. Amoah i wsp. 2022). Wynika to z działania polifenoli, których obecność zwiększa produkcję tlenku azotu (NO) w śródbłonku naczyniowym i poprawia jego dostępność, co skutkuje zmniejszeniem stresu oksydacyjnego oraz powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych, ułatwiając swobodny przepływ krwi.
Istnieją przesłanki pozwalające twierdzić, że regularna konsumpcja czekolady zmniejsza ryzyko wystąpienia choroby niedokrwiennej serca, zawału serca oraz udaru mózgu. Kluczowa wydaje się jednak dawka – zauważono, że w grupach, w których spożycie czekolady było wysokie (powyżej 100 g/tygodniowo, co odpowiada mniej więcej jednej tabliczce), nie zauważono podobnych zależności. Za optymalną uznano dawkę 45 g tygodniowo (ok. jednej kostki dziennie), jako iż większe ilości zwiększają również spożycie cukru, co może niwelować pozytywny wpływ polifenoli (M.T. Montagna i wsp. 2019).
4. Gorzka czekolada – wpływ na gospodarkę węglowodanową
Polifenole zawarte w gorzkiej czekoladzie mają również pozytywny wpływ na stężenie glukozy we krwi, co jest szczególnie ważne w takich jednostkach chorobowych jak insulinooporność czy cukrzyca typu 2. Spowalniają trawienie oraz wchłanianie węglowodanów poprzez hamowanie aktywności enzymów trawiennych, a także poprawiają wrażliwość tkanek na insulinę dzięki obniżeniu poziomu stresu oksydacyjnego. Podobnie jak w przypadku układu krwionośnego ważną rolę odgrywają nasilona synteza i lepsza biodostępność tlenku azotu, gdyż zwiększają insulinowrażliwość. Dane wskazują na zmniejszone ryzyko wystąpienia cukrzycy oraz cukrzycy ciążowej u osób spożywających czekoladę. Ponownie jednak kluczowa jest dawka – największe korzyści wydaje się zapewniać spożywanie dwóch porcji produktu tygodniowo (w badaniu porcja definiowana była jako 30 g), czyli 60 g, natomiast w przypadku konsumpcji więcej niż sześciu porcji (180 g) tygodniowo nie obserwowano korzyści dla zdrowia (M.T. Montagna i wsp. 2019; S. Yuan i wsp. 2017).
5. Gorzka czekolada – wpływ na przebieg nowotworu
Dostępnych jest bardzo niewiele danych dotyczących wpływu spożycia czekolady na proces kancerogenezy (powstania komórek nowotworowych). Badania z lat 90. XX w. sugerują, że nadmierna konsumpcja czekolady sprzyja powstawaniu zmian nowotworowych; z kolei nowsze prace wskazują na możliwość ochronnego działania kakao oraz czekolady poprzez hamowanie procesu powstawania i wzrostu guzów. Pochodzą one jednak głównie z analiz prowadzonych na zwierzętach oraz w warunkach laboratoryjnych, dlatego też potrzebne są dalsze badania mające na celu określenie wpływu czekolady na występowanie i przebieg nowotworu (M.T. Montagna i wsp. 2019).
6. Gorzka czekolada w zespole metabolicznym
Zgodnie z nowymi kryteriami zaproponowanymi w 2022 r. o zespole metabolicznym mówimy wówczas, gdy u pacjenta można zdiagnozować otyłość oraz dwa spośród trzech zaburzeń: podwyższone ciśnienie tętnicze, nieprawidłowy metabolizm glukozy czy nieprawidłowe parametry lipidowe (podwyższone stężenie frakcji nie-HDL cholesterolu) (P. Dobrowolski i wsp. 2022). Wpływ spożycia gorzkiej czekolady na dwie spośród tych składowych (podwyższone ciśnienie oraz zaburzenia metabolizmu glukozy) został już omówiony, warto jednak przyjrzeć się także jej działaniu w otyłości oraz zmianom obserwowanym w parametrach lipidowych.
Dane dotyczące wpływu na masę ciała polifenoli zawartych w gorzkiej czekoladzie oraz kakao są mieszane. W części prac zauważono korelację między regularnym spożyciem czekolady a niższą wartością BMI (ang. Body Mass Index, wskaźnik masy ciała) lub jej obniżeniem w wyniku interwencji. W innych badaniach z kolei nie zauważono takiej zależności. Warto jednak zaznaczyć, że w analizowanych pracach osoby badane stosowały dietę normokaloryczną lub redukcyjną; czekolada była elementem wpisanym w te założenia (H. Halib i wsp. 2020). Należy pamiętać, że mimo wszystko jest to produkt wysokokaloryczny i jego długotrwałe spożywanie w dużych ilościach może skutkować dodatnim bilansem kalorycznym i zwiększeniem masy ciała.
Badając wpływ spożycia gorzkiej czekolady na parametry profilu lipidowego, naukowcy dostrzegli pozytywne zależności. Regularne włączenie jej do diety przez 2–12 tygodni wiązało się z obniżeniem stężenia cholesterolu całkowitego oraz frakcji LDL (ang. low density lipoprotein, lipoproteiny o małej gęstości nazywane czasem „złym” cholesterolem). Inni autorzy zauważyli także zwiększenie stężenia cholesterolu frakcji HDL (ang. high density lipoprotein, lipoproteiny o wysokiej gęstości) oraz obniżenie stężenia trójglicerydów, co jest efektem pozytywnie wpływającym na zdrowie metaboliczne (H. Halib i wsp. 2020; M.T. Montagna i wsp. 2019).
7. Gorzka czekolada – wpływ na mikrobiotę jelitową
Wpływ składu mikrobioty jelitowej (bakterii zasiedlających jelita) na zdrowie człowieka jest tematem, który zyskał popularność w ostatnich latach. Mikroorganizmy wchodzą w interakcje z organizmem gospodarza, biorąc udział w procesie trawienia, metabolizmie oraz produkcji związków aktywnych. Dane wskazują, że polifenole (w szczególności flawonole) zawarte w czekoladzie są metabolizowane przez bakterie, co wpływa na ich aktywność, ale także promuje wzrost oraz rozwój konkretnych szczepów bakterii. Hamują również działanie toksyn wydzielanych przez bakterie patogenne, m.in. Helicobacter pylori. W badaniach zauważono, że spożywanie czekolady – a tym samym zawartych w niej polifenoli – promuje wzrost bakterii ze szczepów Lactobacillus oraz Bifidobacterium, które wspierają odporność oraz pracę układu pokarmowego. Ogranicza natomiast namnażanie chorobotwórczych szczepów – Bacteroides, Clostridium oraz Staphylococcus (M.T. Montagna i wsp. 2019; M. Wiese i wsp. 2019). Prace były jednak prowadzone głównie na modelach zwierzęcych, zaś wśród ludzi na grupach stosunkowo niewielkich, z tego względu doniesienia można traktować jako przesłankę wymagającą dalszego potwierdzenia.
8. Gorzka czekolada – wpływ na nastrój
Oprócz korzystnego wpływu gorzkiej czekolady na fizyczne aspekty zdrowia rozważa się także jej możliwe oddziaływanie na aspekty związane z psychiką – przede wszystkim z nastrojem. Wynika to z obecności substancji psychoaktywnych oraz serotoniny, dopaminy i tryptofanu, które nasilają produkcję endorfin, zwanych hormonami szczęścia. W badaniu obserwacyjnym, prowadzonym w grupie dorosłych Amerykanów, zauważono, że osoby deklarujące spożycie gorzkiej czekolady miały statystycznie niższe ryzyko stwierdzenia symptomów depresji; podobnego efektu nie wywierało spożycie innych rodzajów czekolad (S.E. Jackson i wsp. 2019).
Koreańscy badacze wykazali natomiast, że spożycie gorzkiej czekolady (o zawartości kakao na poziomie 85%) wiązało się ze złagodzeniem przeżywania zmartwień oraz negatywnych emocji. W grupie badanej zaobserwowano również zmiany w składzie mikrobioty jelitowej – zmniejszenie ilości szczepu Faecalibacteirum, któremu przypisuje się obniżanie nastroju, oraz zwiększenie udziału szczepu Blautia pozytywnie wpływającemu na samopoczucie (J. Shin i wsp. 2022). Podobnie jednak jak w przypadku badań nad składem mikrobioty dane te pochodzą z analiz niewielkich grup przez krótki czas i wymagają dalszego potwierdzenia, by móc jednoznacznie określić występowanie związku między spożyciem gorzkiej czekolady a nastrojem.
9. Podsumowanie
Spożywanie gorzkiej czekolady wydaje się przynosić szereg korzyści dla zdrowia i może stanowić wsparcie w prewencji oraz leczeniu niektórych chorób. Może być także kompromisem podczas ograniczania spożywania słodyczy i zastąpić wysokoprzetworzone batony czy ciastka. Kluczowa jest jednak dawka – czekolada to nadal produkt wysokoenergetyczny i spożywanie jej w nadmiarze może niwelować potencjalny pozytywny efekt oraz prowadzić do nadwyżki energetycznej i wzrostu masy ciała. Optymalne wydaje się włączenie do dziennego jadłospisu kostki gorzkiej czekolady – najlepiej o jak najwyższym udziale kakao. Należy jednak pamiętać również o innych elementach zdrowego stylu życia: urozmaiconej, zbilansowanej diecie, regularnej aktywności fizycznej oraz odpowiedniej higienie snu.
Bibliografia
Amoah I. et al., Effect of Cocoa Beverage and Dark Chocolate Consumption on Blood Pressure in Those with Normal and Elevated Blood Pressure: A Systematic Review and Meta-Analysis, „Foods” 2022, 11(13), 1962.
Dobrowolski P. et al., Zespół metaboliczny — nowa definicja i postępowanie w praktyce, „Nadciśnienie Tętnicze w Praktyce” 2022, 8(2), 1–26.
Halib H. et al., Effects of Cocoa Polyphenols and Dark Chocolate on Obese Adults: A Scoping Review, „Nutrients” 2020, 12(12), 3695.
Jackson S.E. et al., Is there a relationship between chocolate consumption and symptoms of depression? A cross-sectional survey of 13,626 US adults, „Depression and Anxiety” 2019, 36(10), 987–995.
Jaćimović S. et al., Antioxidant Activity and Multi-Elemental Analysis of Dark Chocolate, „Foods” 2022, 11(10), 1445.
Montagna M.T. et al., Chocolate, “Food of the Gods”: History, Science, and Human Health, „International Journal of Environmental Research and Public Health” 2019, 16(24), 4960.
Musioł M. et al., Wpływ czekolady na zdrowie człowieka, „Annales Academiae Medicae Silesiensis” 2018, 72, 69–79.
Shah S.R. et al., Use of dark chocolate for diabetic patients: a review of the literature and current evidence, „Journal of Community Hospital Internal Medicine Perspectives” 2017, 7(4), 218–221.
Shin J. et al., Consumption of 85% cocoa dark chocolate improves mood in association with gut microbial changes in healthy adults: a randomized controlled trial, „The Journal of Nutritional Biochemistry” 2022, 99, 108854.
Wiese M. et al., Prebiotic Effect of Lycopene and Dark Chocolate on Gut Microbiome with Systemic Changes in Liver Metabolism, Skeletal Muscles and Skin in Moderately Obese Persons, „BioMed Research International” 2019, 4625279.
Yuan S. et al., Chocolate Consumption and Risk of Coronary Heart Disease, Stroke, and Diabetes: A Meta-Analysis of Prospective Studies, „Nutrients” 2017, 9(7), 688.