Fakty i mity na temat cukrzycy typu 2
Cukrzyca typu 2 występuje powszechnie w społeczeństwie. Szacuje się, że choruje na nią ponad 2,5 miliona Polaków. Jej przebieg jest związany ze sposobem żywienia, a dietoterapia stanowi podstawę leczenia. Przez lata oprócz zaleceń dotyczących postępowania w cukrzycy pojawiło się także wiele mitów z nią związanych, jednak nie znajdują one odzwierciedlenia w badaniach naukowych.
SPIS TREŚCI:
1. W cukrzycy typu 2 nie można jeść węglowodanów – MIT
2. Dieta ketogeniczna jest najlepszym modelem żywienia w cukrzycy – MIT
3. Gotowanie zwiększa indeks glikemiczny produktów – FAKT
4. Osoby z cukrzycą typu 2 powinny wybierać śniadania białkowo-tłuszczowe – MIT
5. W cukrzycy typu 2 nie można jeść bakalii – MIT
6. W cukrzycy typu 2 nie można jeść owoców – MIT
7. Wystudzenie ziemniaków obniża ich indeks glikemiczny – FAKT
8. W cukrzycy typu 2 warto stosować intermittent fasting (IF) – MIT
9. Osoby z cukrzycą typu 2 powinny spożywać dwa posiłki dziennie – MIT
Indywidualne plany
dietetyczne i treningowe już od 42 zł / mies.
1. W cukrzycy typu 2 nie można jeść węglowodanów – MIT
Węglowodany są zaliczane do makroskładników. W organizmie pełnią przede wszystkim funkcję energetyczną, wpływają na stężenie glukozy we krwi. Wiele osób z cukrzycą typu 2 może obawiać się ich spożycia ze względu na ryzyko wystąpienia hiperglikemii.
Warto jednak podkreślić, że „węglowodany” to szerokie pojęcie obejmujące dużą grupę związków o różnych właściwościach. Określa je m.in. indeks glikemiczny, czyli wskaźnik obrazujący wpływ poszczególnych produktów (głównie węglowodanowych) na glikemię po posiłku. Jego niska wartość oznacza, że stężenie glukozy zwiększa się powoli i stopniowo, a następnie w ten sam sposób opada. Charakteryzuje on przede wszystkim produkty pełnoziarniste, warzywa i niektóre owoce.
Zgodnie z zaleceniami Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego to właśnie one powinny stanowić podstawowe źródło węglowodanów w diecie. Ograniczać należy natomiast cukry proste, których spożycie skutkuje szybkim poposiłkowym wzrostem stężenia glukozy. Ich źródłem są przede wszystkim cukier, miód, soki oraz produkty, do których cukier został dodany w procesie produkcji, np. słodycze, napoje słodzone, niektóre dania gotowe.
Eksperci podkreślają także, że obecnie nie ma możliwości ustalenia jednej optymalnej dawki węglowodanów uniwersalnej dla wszystkich pacjentów. Standardowo zaleca się jednak, aby dostarczały one ok. 45% całodziennej ilości energii w diecie (L. Czupryniak i wsp. 2023). Pozwala to na utrzymanie prawidłowego metabolizmu tłuszczu, a także zapobiega spalaniu i ubytkowi białka.
2. Dieta ketogeniczna jest najlepszym modelem żywienia w cukrzycy – MIT
Obawa przed spożywaniem węglowodanów często prowadzi do wyboru modeli żywienia o niskiej zawartości tego makroskładnika. Jednym z nich jest dieta ketogeniczna, która zakłada znaczące ograniczenie podaży węglowodanów – do ok. 50 g dziennie. W praktyce oznacza to rezygnację z produktów zbożowych, większości warzyw oraz owoców (dopuszczalne są produkty niskoskrobiowe oraz o niskiej zawartości cukru) oraz innych źródeł węglowodanów.
Od kilku lat dieta ketogeniczna zyskuje popularność, trwa także dyskusja na temat zasadności jej stosowania w cukrzycy typu 2. Przegląd badań prowadzonych wśród pacjentów, u których dodatkowo stwierdzono nadwagę bądź otyłość, wskazał na potencjalne korzyści – redukcję masy ciała, poprawę kontroli glikemii czy parametrów lipidowych, jednak zmiany te (z wyjątkiem poziomu trójglicerydów i cholesterolu frakcji HDL) nie różniły się istotnie od efektów diet kontrolnych (normowęglowodanowych) (C. Zhou i wsp. 2022).
Warto także podkreślić, że obserwacje były prowadzone na niewielkich grupach, przez krótki czas, dlatego trudno określić długoterminowe skutki stosowania tej diety. Jest to model żywienia o bardzo rygorystycznych zasadach, których utrzymanie może być trudne w dłuższej perspektywie. Warto zatem zwracać się w kierunku innych diet o udowodnionej skuteczności w cukrzycy typu 2, takich jak dieta DASH czy dieta śródziemnomorska (D. Włodarek 2020).
3. Gotowanie zwiększa indeks glikemiczny produktów – FAKT
Obróbka termiczna jest jednym z czynników wpływających na indeks glikemiczny żywności. Podczas gotowania produktów zbożowych i skrobiowych (np. ziemniaków, kaszy, makaronu) zachodzi proces nazywany żelifikacją skrobi. Dochodzi w nim do zwiększenia zdolności cząsteczek skrobi do pochłaniania wody pod wpływem rosnącej temperatury, co ostatecznie prowadzi do ich rozpadu. W jego wyniku wzrasta podatność skrobi na działanie enzymów trawiennych, co prowadzi do szybszego wchłaniania glukozy oraz wzrostu jej stężenia we krwi. Rozgotowany ryż czy makaron będzie miał zatem wyższy indeks glikemiczny niż ten ugotowany al dente, w którym w mniejszym stopniu doszło do żelifikacji (A. Czerwonogrodzka-Senczyna, A. Jeznach-Steinhagen 2020).
4. Osoby z cukrzycą typu 2 powinny wybierać śniadania białkowo-tłuszczowe – MIT
W kontekście cukrzycy typu 2 często wspomina się zwłaszcza o śniadaniach białkowo-tłuszczowych. Jak wskazuje nazwa, zakładają one spożywanie przede wszystkim produktów zawierających białko i tłuszcz (np. jaja, mięso, ryby, orzechy, awokado), z ograniczeniem źródeł węglowodanów (zbóż czy owoców).
Wskazuje się na potencjalne korzyści – wolniejsze opróżnianie żołądka i przez to łagodniejsze zmiany w glikemii po posiłku bogatym w białko i tłuszcz. Dane potwierdzające skuteczność takiego działania są jednak ograniczone. W 2016 r. opublikowano wyniki badania na grupie 28 osób, z których część spożywała śniadania bez źródeł węglowodanów (serowy omlet z szynką i warzywami), druga natomiast z węglowodanami (kanapka z serem, szynką i warzywami). Pozostałe posiłki spożywane w ciągu dnia były takie same.
Zauważono, że maksymalne stężenie glukozy po śniadaniu było niższe w grupie, w której uwzględniono niską ilość węglowodanów, jednak nie miało to wpływu na wartości po kolejnych posiłkach. Nie zauważono także poprawy glikemii na przestrzeni całego dnia. Wśród ograniczeń badania można wymienić krótki czas trwania (1 dzień) oraz małą grupę uczestników. Autorzy wskazują także, że śniadanie bez węglowodanów było wysokotłuszczowe i wysokocholesterolowe, co w dłuższej perspektywie mogłoby negatywnie wpłynąć na gospodarkę lipidową (E. Pedersen i wsp. 2016). Obecne zalecenia żywienia w cukrzycy typu 2 również nie wskazują na konieczność ograniczania węglowodanów w pierwszym posiłku.
5. W cukrzycy typu 2 nie można jeść bakalii – MIT
Wśród pacjentów z cukrzycą typu 2 często pojawia się przekonanie, że nie mogą oni spożywać bakalii. Związane jest to przede wszystkim z suszonymi owocami, które charakteryzuje niższa zawartość wody, a przez to wyższy udział cukrów prostych w przeliczeniu na 100 g produktu. Owoce suszone mają także wyższy indeks glikemiczny niż owoce świeże. Dla przykładu – indeks glikemiczny świeżych śliwek to 24, dostarczają one ok. 10 g cukrów prostych w 100 g, z kolei wartość indeksu glikemicznego suszonych śliwek to 40, a w 100 g zawierają ok. 40 g cukrów prostych.
Z tego względu zaleca się ograniczenie udziału suszonych owoców w diecie, ale nie ich całkowitą eliminację. Na reakcję organizmu na określony produkt wpływa wiele czynników, m.in. ilość produktu i zawartość białka, tłuszczu czy błonnika w posiłku. Spożywanie suszonych owoców czy bakalii jako samodzielnej przekąski istotnie może prowadzić do wysokich wartości glikemii poposiłkowej. Jednak w przypadku pełnowartościowego dania, złożonego np. z płatków zbożowych i świeżych owoców jagodowych (źródło błonnika), jogurtu (źródła białka) i orzechów (źródło tłuszczu) z niewielkim dodatkiem suszonych owoców, efekt ten może nie być już tak znaczący. Należy wybierać owoce suszone, które nie są dodatkowo słodzone. Warto również obserwować indywidualną reakcję organizmu po spożyciu posiłku.
6. W cukrzycy typu 2 nie można jeść owoców – MIT
W dyskusji na temat żywienia w cukrzycy typu 2 można spotkać się ze stwierdzeniem, że w diecie nie mogą pojawiać się owoce, szczególnie często wymieniane są banany i winogrona. Jest to związane z zawartością fruktozy, czyli cukru prostego charakterystycznego dla owoców, oraz wartością indeksu glikemicznego tych produktów, który wynosi odpowiednio 62 i 45.
Cukry proste, w tym fruktoza, powinny być ograniczane w diecie. Polskie Towarzystwo Diabetologiczne zaleca, by ich ilość w diecie nie przekraczała 50 g w ciągu dnia (L. Czupryniak i wsp. 2023). Nie oznacza to jednak konieczności całkowitej eliminacji owoców, ponieważ oprócz fruktozy są one również źródłem błonnika, witamin czy składników mineralnych. Podobnie jak w przypadku owoców suszonych istotne są ilość, forma podania czy inne składniki potrawy. Warto sięgać po owoce świeże bądź mrożone (ograniczać te w syropach), w całości (rozdrobnienie, np. w smoothie czy koktajlu, zwiększa indeks glikemiczny owocu). Jeżeli jest taka możliwość, warto wybierać te mniej dojrzałe, które zawierają mniejszą ilość cukrów prostych.
7. Wystudzenie ziemniaków obniża ich indeks glikemiczny – FAKT
Jak wspomniano wcześniej, temperatura jest jednym z czynników wpływających na indeks glikemiczny produktu. Rosnąca temperatura sprawia, że skrobia ulega żelifikacji i jest łatwiej trawiona w przewodzie pokarmowym. W niskich temperaturach dochodzi jednak do procesu odwrotnego – cząsteczki skrobi przechodzą w formę uporządkowaną i krystaliczną, charakterystyczną dla tzw. skrobi opornej. Nie jest ona wrażliwa na działanie enzymów trawiennych, więc spożywanie jej w tej formie w mniejszym stopniu podnosi glikemię (należy zauważyć, że nie cała zawarta w produkcie skrobia ulega przekształceniu). W jelicie grubym ulega natomiast procesowi fermentacji, co stanowi pożywkę dla bakterii jelitowych.
Ponadto powstające w tym procesie krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe mają pozytywny wpływ na funkcjonowanie organizmu, m.in. poprawiają wchłanianie składników mineralnych oraz obniżają stężenie cholesterolu i trójglicerydów we krwi (A. Czerwonogrodzka- Senczyna, A. Jeznach-Steinhagen 2020).
8. W cukrzycy typu 2 warto stosować intermittent fasting (IF) – MIT
Intermittent fasting (IF), czyli post przerywany, jest stosunkowo nowym modelem diety, który zakłada ograniczenie spożywania posiłków w określonych ramach czasowych. Znanych jest wiele jego odmian, m.in. 24-godzinny post raz lub dwa razy w tygodniu bądź codzienne spożywanie posiłków tylko w ustalonych przedziałach godzinowych (np. 6 godzin jedzenia, 18 godzin postu). Wraz ze wzrostem jego popularności pojawiają się dyskusje na temat zasadności jego stosowania w chorobach, m.in. cukrzycy typu 2.
Doniesienia naukowe wskazują na możliwy korzystny wpływ IF na parametry metaboliczne, np. obniżone stężenie insuliny na czczo czy zmniejszenie insulinooporności. Warto jednak podkreślić, że badania te prowadzone były krótkoterminowo, na niewielkich grupach, przede wszystkim wśród osób zdrowych (czas trwania interwencji to przeciętnie od kilku tygodni do kilku miesięcy). Dodatkowo istnieją przesłanki wskazujące na zwiększone ryzyko wystąpienia hipoglikemii w okresach poszczenia, co może stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia.
Konieczne jest zatem prowadzenie kolejnych długoterminowych obserwacji na większych grupach pacjentów. Na chwilę obecną post przerywany nie jest rekomendowanym modelem żywienia w cukrzycy typu 2 (A. Zubrzycki i wsp. 2018; I. Vasim, C.N. Majeed, M.D. DeBoer 2022).
9. Osoby z cukrzycą typu 2 powinny spożywać dwa posiłki dziennie – MIT
Liczba posiłków w diecie osoby z cukrzycą typu 2 jest kwestią indywidualną, zaleca się jednak spożywanie mniejszych, ale częstszych posiłków. Jako optymalny model wskazuje się ten złożony z 4–6 posiłków. Istotne są także regularność i unikanie długich przerw pomiędzy posiłkami. Warto także zwrócić uwagę na rozkład kaloryczności w ciągu dnia – śniadanie i obiad powinny dostarczać najwięcej energii, mniej zaś powinno pochodzić z kolacji i przekąsek.
Określ swój cel treningowy, a my pomożemy Ci go osiągnąć.
Bibliografia
Cukrzyca, gov.pl/web/zdrowie/cukrzyca (19.11.2023).
Cukrzyca typu 2, ncez.pzh.gov.pl/wp-content/uploads/2021/03/zalecenia_dietetycy_cukrzyca_typu-2.pdf (19.11.2023).
Czerwonogrodzka-Senczyna A., Jeznach-Steinhagen A., Dieta w stanie przedcukrzycowym, insulinooporności i cukrzycy typu 2, w: Żywienie osób z cukrzycą i chorobami towarzyszącymi, pod red. Jeznach-Steinhagen A., Warszawa 2020, 63–84.
Jeznach-Steinhagen A., Podstawowe informacje o składnikach odżywczych. Wartość energetyczna diety, makroskładniki oraz wybrane mikroskładniki diety, Żywienie osób z cukrzycą i chorobami towarzyszącymi, pod red. Jeznach-Steinhagen A., Warszawa 2020, 31–53.
Pedersen E., Lange K., Clifton P., Effect of carbohydrate restriction in the first meal after an overnight fast on glycemic control in people with type 2 diabetes: a randomized trial, „The American Journal of Clinical Nutrition” 2016, 104(5), 1285–1291.
Tabele składu i wartości odżywczej żywności, dostęp przez program Avodiet.
Vasim I., Majeed C.N., DeBoer M.D., Intermittent Fasting and Metabolic Health, „Nutrients” 2022, 14(3), 631.
Zhou C. et al., Ketogenic Diet Benefits to Weight Loss, Glycemic Control, and Lipid Profiles in Overweight Patients with Type 2 Diabetes Mellitus: A Meta-Analysis of Randomized Controlled Trails, „International Journal of Environmental Research and Public Health” 2022, 19(16), 10429.
USDA Food Data Central, fdc.nal.usda.gov/ (19.11.2023).
Włodarek D., Bezpieczeństwo stosowania różnego rodzaju diet, w tym alternatywnych, u pacjentów z cukrzycą, Żywienie osób z cukrzycą i chorobami towarzyszącymi, pod red. Jeznach-Steinhagen A., Warszawa 2020, 253–269.
Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u osób z cukrzycą 2023. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego, pod red. Czupryniaka L., „Current Topics in Diabetes” 2023, 3(1), 1–140.
Zubrzycki A. et al., The role of low-calorie diets and intermittent fasting in the treatment of obesity and type-2 diabetes, „Journal of Physiology and Pharmacology” 2018, 69(5), 663–683.
