ONS – czym są doustne suplementy pokarmowe
Dieta jest niezwykle ważnym elementem w procesie leczenia wielu chorób, a zachowanie odpowiedniego stanu odżywienia to jeden z priorytetów. Zdarzają się jednak sytuacje, w których osiągnięcie tego celu przestaje być możliwe z wykorzystaniem konwencjonalnych produktów. Z pomocą przychodzi wtedy żywienie medyczne, w tym doustne suplementy pokarmowe. Z czego się składają, w jakich przypadkach należy je stosować oraz czy są dostępne w ogólnej sprzedaży?
SPIS TREŚCI:
Indywidualne plany
dietetyczne i treningowe już od 42 zł / mies.
1. Definicja
Zgodnie z definicją Europejskiego Towarzystwa Żywienia Klinicznego i Metabolizmu (ang. The European Society of Clinical Nutrition and Metabolism, ESPEN) doustne suplementy pokarmowe (ang. oral nutrition supplements, ONS) to środki występujące w formie płynnej, półpłynnej (kremy) bądź sproszkowanej, których celem jest dostarczenie energii oraz składników odżywczych. W zależności od rodzaju suplementu może on być gotowy do bezpośredniego spożycia (np. w formie butelki z napojem), stanowić bazę do przygotowania roztworu bądź dodatek do konwencjonalnej żywności oraz płynów.
ONS zaliczane są do żywności specjalnego przeznaczenia medycznego, czyli środków, które wykorzystuje się w celu całkowitego bądź częściowego żywienia pacjentów pod nadzorem medycznym, gdy nie są oni w stanie prawidłowo przyjmować, trawić oraz przyswajać żywności bądź tylko niektórych składników odżywczych. Stosuje się je także w sytuacjach, w których z powodu innych schorzeń niemożliwe jest prawidłowe odżywienie pacjenta z wykorzystaniem tradycyjnej diety (T. Cederholm i wsp. 2017).
2. Rodzaje ONS
Doustne suplementy pokarmowe są bardzo zróżnicowaną grupą produktów, dzięki czemu mogą odpowiadać na potrzeby różnych pacjentów. Jeżeli chodzi o ich skład, wyodrębnić można dwie główne grupy: kompletne bądź niekompletne pod względem odżywczym.
Preparaty kompletne pod względem odżywczym dostarczają niezbędnych składników odżywczych w ilościach rekomendowanych przez zalecenia dla osób zdrowych. Wykorzystywane są jako uzupełnienie diety w przypadku pacjentów, którzy z różnych względów nie są w stanie przyjąć wystarczającej ilości żywności; mogą także służyć jako wyłączne źródło energii oraz mikroelementów.
Preparaty niekompletne pod względem odżywczym zwykle zawierają jeden bądź kilka elementów w zwiększonej ilości; nie dostarczają natomiast wszystkich niezbędnych składników odżywczych. Z tego względu należy stosować je razem z konwencjonalnymi posiłkami jako uzupełnienie diety, a nie jej jedyną składową.
ONS są zróżnicowane również pod kątem wartości odżywczej; dostępne są preparaty normo- oraz wysokokaloryczne, a także o zmniejszonym lub zwiększonym udziale białka bądź tłuszczu. Niektóre z nich wzbogacane są o składniki funkcjonalne (np. błonnik, kwasy tłuszczowe czy aminokwasy), w innych zaś zmniejszana jest ilość konkretnych składników (produkty o obniżonej zawartości elektrolitów). Dodatkowo mogą pełnić także inne funkcje, takie jak zmiana konsystencji tradycyjnych posiłków (zagęszczenie), co w niektórych przypadkach ułatwia spożycie dania.
3. Zalecenia do stosowania
Głównym zaleceniem do zastosowania ONS jest występujące niedożywienie bądź ryzyko jego rozwinięcia. Często pojawia się ono u osób starszych, u których z wiekiem zmniejszają się apetyt oraz zdolność do przyjmowania pokarmów (pojawiają się np. trudności z gryzieniem, żuciem, ale również problemy z samodzielnym przygotowaniem posiłku). W ich przypadku preparat może być sposobem na dostarczenie dużej ilości energii w łatwej do przyjęcia formie koktajlu, bez konieczności wcześniejszego przygotowania potrawy. Na możliwe korzyści wskazują także dane naukowe – badanie przeprowadzone wśród osób w wieku ≥ 65 lat, z których jedna grupa otrzymywała ONS, zaś druga preparat placebo, wykazało, że zastosowanie interwencji wiązało się m.in. z lepszym stanem odżywienia, wyższym BMI oraz większymi zasobami siły uczestników (S.T.H. Chew i wsp. 2021).
Niedożywienie pojawić się może również w przebiegu chorób, np. nowotworowych, w których organizm narażony jest na ogromny wydatek energetyczny związany z przebiegiem choroby. Również leczenie – przede wszystkim radio- oraz chemioterapia – wymaga od chorego dużych nakładów energetycznych, a jego skutki uboczne (m.in. zmniejszenie apetytu, trudności z przyjmowaniem, trawieniem oraz wchłanianiem pokarmu, a także zmiana smaku) powodują, że pacjent może mieć trudności ze spożyciem wystarczającej ilości energii. W zaleceniach ESPEN dotyczących żywienia w nowotworach rekomenduje się polecanie ONS osobom zagrożonym niedożywieniem (M. Muscaritoli i wsp. 2021). W odpowiedzi na ich potrzeby powstały także konkretne preparaty: wysokoenergetyczne, bogatobiałkowe, wzbogacone błonnikiem oraz kwasami tłuszczowymi omega-3.
W opublikowanym w 2018 r. przeglądzie badań autorzy zauważyli, że zastosowanie ONS miało pozytywny wpływ na masę ciała pacjentów w trakcie radio- bądź chemioterapii. Ponadto przyjmowanie preparatów wzbogacanych białkiem i kwasami omega-3 wiązało się z mniejszą utratą beztłuszczowej masy ciała oraz z poprawą jakości życia. Naukowcy zaznaczyli jednak, że dane dotyczące wpływu ONS na stan odżywienia pacjentów onkologicznych są na ten moment ograniczone i prowadzenie dalszych badań może przynieść więcej informacji odnośnie potencjalnych korzyści (M.A.E. de van der Schueren i wsp. 2018).
Zastosowanie ONS jest również korzystne w chorobach, w przebiegu których znacznie zwiększa się zapotrzebowanie energetyczne pacjenta. Wśród nich wymienić można mukowiscydozę, czyli genetycznie uwarunkowane zaburzenie funkcji wydzielniczej gruczołów. Powoduje ono znaczne podwyższenie podstawowej przemiany materii, dlatego też w celu utrzymania prawidłowej masy ciała chorzy muszą spożywać nawet kilka tysięcy kilokalorii. Włączenie wysokoenergetycznego preparatu może zatem ułatwić to zadanie poprzez zmniejszenie objętości posiłków. Obecnie dane nie wskazują na konieczność stosowania ONS w chorobie, w wielu przypadkach mogą one natomiast okazać się pomocne. Wytyczne organizacji ESPEN-ESPGHAN-ECFS polecają ich włączenie jako uzupełnienie standardowych posiłków (D. Turck i wsp. 2016).
W chorobach zapalnych przewodu pokarmowego (np. chorobie Leśniowskiego-Crohna, nieswoistej chorobie zapalnej jelit) często przyjmowanie posiłków jest utrudnione i wiąże się z nieprzyjemnymi objawami: wzdęciami, uczuciem pełności czy biegunkami. Dodatkowo mogą pojawić się problemy z przyswajaniem składników odżywczych. Zastosowanie ONS może znacząco zwiększyć ilość przyjmowanej energii i wspomnianych składników, zatem pacjentom zagrożonym niedożywieniem rekomenduje się ich stosowanie jako uzupełnienie tradycyjnej diety (S.C. Bischoff i wsp. 2020).
ONS znajdują zastosowanie również u pacjentów neurologicznych. W zaleceniach do stosowania wymienia się m.in. zaburzenia żucia i połykania, stan po udarze niedokrwiennym, choroby neurodegeneracyjne (Alzheimera, Parkinsona, Huntingtona), demencję czy mózgowe porażenie dziecięce. Są to stany, których objawy i konsekwencje – takie jak otępienie, niekontrolowane skurcze ciała czy problemy z samodzielnym przyjmowaniem posiłków – utrudniają efektywne odżywienie. Badania prowadzone na grupach osób z demencją i chorobą Alzheimera wskazują, że włączenie ONS u pacjentów, mimo iż nie wpływało na zmianę funkcji poznawczych, wiązało się z poprawą ich stanu odżywienia (O. Vicente de Sousa i wsp. 2017; R.J. Tangvik i wsp. 2021).
W przewlekłej chorobie nerek wraz z postępem ich niewydolności zwiększa się ryzyko rozwoju niedożywienia. Dodatkowo pacjenci mają szczególne wymagania dietetyczne, takie jak zmniejszenie ilości elektrolitów (fosforu, potasu, sodu i wapnia) oraz białka (w przypadku osób niedializowanych). Aby odpowiedzieć na ich potrzeby, powstały specjalne preparaty pomagające zapewnić odpowiednią podaż energii przy zachowaniu zaleceń żywieniowych na różnych etapach zaawansowania choroby (S. Małgorzewicz i wsp. 2019).
Wśród innych stanów, w których korzystne będzie zastosowanie ONS, wymienić można oparzenia, trudno gojące się rany, odleżyny (wsparcie preparatami wzbogaconymi związkami przyspieszającymi regenerację skóry) oraz czas okołooperacyjny (skrócenie okresu głodówki przed zabiegiem i po nim poprzez dostarczenie łatwo przyswajalnej energii).
4. Wykorzystanie w żywieniu
Większość ONS występuje w formie płynnej, może być zatem spożywana bezpośrednio z butelki. Koniecznie należy zwrócić uwagę na tempo spożycia – preparat powinien być przyjmowany powoli, niewielkimi łykami, przez ok. 30 minut do godziny. Z racji, że jest to skoncentrowane źródło energii oraz składników odżywczych, zbyt szybkie spożycie byłoby dużym obciążeniem dla organizmu, który nie byłby w stanie skutecznie przyswoić substancji odżywczych. Szybkie wypicie suplementu może również wywołać efekt przeczyszczający.
Dla części pacjentów forma bądź smak suplementu może być nie do zaakceptowania. W tym przypadku warto spróbować przygotowywania tradycyjnych potraw – naleśników, owsianek, deserów, zup czy dań obiadowych – z dodatkiem preparatu. Znajome dania oraz zdominowanie smaku suplementu przez inne składniki może zwiększyć prawdopodobieństwo przyjęcia posiłku przez chorego.
5. Dostępność ONS
Preparaty ONS są ogólnodostępne – można kupić je przez Internet bądź w aptekach. W ofercie znajduje się wiele suplementów o różnych właściwościach oraz szerokim wachlarzu smaków, dzięki czemu łatwiej jest dopasować je do potrzeb i preferencji pacjenta. Do ich zakupu nie jest wymagana recepta, natomiast przed jego nabyciem należy skonsultować z lekarzem prowadzącym i stosować odpowiednio dobrany preparat pod jego kontrolą. Obecnie doustne suplementy pokarmowe nie są objęte refundacją.
Bibliografia
Bischoff S.C. et al., ESPEN practical guideline: Clinical Nutrition in inflammatory bowel disease, „Clinical Nutrition” 2020, 39(3), 632–653.
Cederholm T. et al., ESPEN guidelines on definitions and terminology of clinical nutrition, „Clinical Nutrition” 2017, 36(1), 49–64.
Chew S.T.H. et al., Impact of specialized oral nutritional supplement on clinical, nutritional, and functional outcomes: A randomized, placebo-controlled trial in community-dwelling older adults at risk of malnutrition, „Clinical Nutrition” 2021, 40(4), 1879–1892.
de van der Schueren M.A.E. et al., Systematic review and meta-analysis of the evidence for oral nutritional intervention on nutritional and clinical outcomes during chemo(radio)therapy: current evidence and guidance for design of future trials, „Annals of Oncology” 2018, 29(5), 1141–1153.
Małgorzewicz S. et al., Zasady żywienia w przewlekłej chorobie nerek — stanowisko Grupy Roboczej Polskiego Towarzystwa Nefrologicznego, „Forum Nefrologiczne” 2019, 12(4), 240–278.
Muscaritoli M. et al., ESPEN practical guideline: Clinical Nutrition in cancer, „Clinical Nutrition” 2021, 40(5), 2898–2913.
Nestlé Health Science – Produkty odżywcze z linii Resource, nestlehealthscience.pl/produkty/resource (27.12.2022).
Nutricia – produkty doustne, nutricia.pl/produkty/doustne (27.12.2022).
Tangvik R.J. et al., Effects of oral nutrition supplements in persons with dementia: A systematic review, „Geriatric Nursing” 2021, 42(1), 117–123.
Turck D. et al., ESPEN-ESPGHAN-ECFS guidelines on nutrition care for infants, children, and adults with cystic fibrosis, „Clinical Nutrition” 2016, 35(3), 557–577.
Vicente de Sousa O. et al., Impact of Nutritional Supplementation and a Psychomotor Program on Patients With Alzheimer’s Disease, „American Journal of Alzheimer’s Disease & Other Dementias” 2017, 32(6), 329–341.
