Czy jestem skazany na nadwagę? Otyłość jako choroba genetyczna
Nadwaga i otyłość to bardzo poważne problemy, które są dużym wyzwaniem dla zdrowia publicznego. Mimo rosnącej wiedzy na temat konsekwencji, jakie niesie za sobą nadmierna masa ciała, częstość występowania tych chorób z roku na rok wzrasta. Nieodpowiedni styl życia, niewłaściwa dieta, ale także predyspozycje genetyczne odgrywają znaczącą rolę w rozwoju otyłości.
SPIS TREŚCI:
3. Otyłość a czynniki genetyczne
4. Otyłość o podłożu genetycznym
5. Badania w kierunku otyłości
Określ swój cel treningowy, a my pomożemy Ci go osiągnąć.
1. Definicja otyłości
Otyłość to choroba, w której dochodzi do zwiększenia masy ciała w wyniku odkładania się nadmiernej ilości tkanki tłuszczowej w organizmie. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) za otyłość uznaje się stan, w którym zauważa się nadmierne i/lub nieprawidłowe gromadzenie się tłuszczu, co w konsekwencji może doprowadzić do wielu zaburzeń funkcjonowania organizmu (M. Wąsowska, M. Walicka, E. Marcinowska-Suchowierska 2013). Ze względu na lokalizację tkanki tłuszczowej otyłość można podzielić na brzuszną (androidalną) i pośladkowo-udową (gynoidalną).
2. Otyłość wśród Polaków
Z najnowszego raportu Narodowego Testu Zdrowia Polaków (2021 r.) wynika, że 58% Polaków zmaga się z nadmierną masą ciała, z czego 71% stanowią mężczyźni, a 47% kobiety. Nadwagę ma 45% mężczyzn i 28% kobiet, natomiast z otyłością boryka się 26% mężczyzn i 19% kobiet. Zauważono, że problem nadmiernej masy ciała rośnie wraz z wiekiem, a co czwarta osoba zaobserwowała u siebie w ciągu ostatnich 3 miesięcy szczególny wzrost masy ciała.
W badaniu zwrócono uwagę na to, co jedzą Polacy i jakie są ich nawyki żywieniowe. Nieprawidłowa dieta i zachwianie bilansu energetycznego, które spowodowane jest przyjmowaniem zbyt dużej liczby kilokalorii w stosunku do zapotrzebowania organizmu, stanowi główną przyczynę nadmiernej masy ciała.
Produkty typu fast food charakteryzują się wysoką zawartością soli, cukru oraz kilokalorii, przez co spożywanie ich w znacznym stopniu zwiększa ryzyko otyłości. Z raportu wynika, że co piąty Polak sięga po produkty typu fast food kilka razy w miesiącu (18%), a 2% spożywa je nawet kilka razy w tygodniu. W badaniu zapytano także o częstotliwość picia napojów kolorowych, które są źródłem dużej ilości cukru, a tym samym są produktami wysokokalorycznymi o niskiej wartości odżywczej. Zauważono, że aż 10% Polaków sięga po nie codziennie, najczęściej są to osoby w wieku 18–24 lat.
Zgodnie z zaleceniami PZH ilość warzyw i owoców w codziennym jadłospisie powinna wynosić minimum 400 g, z czego więcej powinny stanowić warzywa. Z raportu wynika, że codziennie po warzywa sięga tylko 34% osób, jeśli chodzi o owoce, wartość ta jest zbliżona, ponieważ tylko 37% respondentów zjada je codziennie.
Dane wskazują, że nawyki żywieniowe Polaków nie są prawidłowe. Spożywanie żywności wysokoprzetworzonej, z dużą zawartością kilokalorii oraz cukru i soli sprzyja rozwojowi otyłości. Z kolei niedostateczna ilość warzyw oraz owoców ogranicza podaż wielu ważnych witamin i składników mineralnych, co może zwiększać ryzyko niedoborów pokarmowych. Czynnikiem, który także sprzyja wzrostowi masy ciała, jest niska aktywność fizyczna.
Należy jednak podkreślić, że nie zawsze przyczynami nadmiernej masy ciała są nieprawidłowa dieta i nieodpowiedni styl życia. Można tu także wymienić niektóre choroby, m.in. niedoczynność tarczycy lub zespół policystycznych jajników. Przyjmowane leki także mogą przyczyniać się do zwiększenia masy ciała, np. insulina, leki przeciwdepresyjne, kortykosteroidy lub leki przeciwpadaczkowe. Czynniki genetyczne również mogą odgrywać rolę w rozwoju otyłości (W.S. Zgliczyński 2017).
3. Otyłość a czynniki genetyczne
Nadal można spotkać się z przekonaniem, że nadmierna masa ciała związana jest wyłącznie z czynnikami środowiskowymi, lecz na przestrzeni wielu lat przeprowadzono badania, które wskazały także wpływ czynników genetycznych. Dziedziczenie otyłości szacuje się na ok. 33%, a jej występowanie u jednego z rodziców zwiększa ryzyko rozwoju tej choroby u dziecka w wieku dorosłym aż 4–5-krotnie. Jeśli oboje rodzice zmagają się z otyłością, ryzyko to wzrasta aż 13-krotnie.
Należy tutaj podkreślić, że geny sprzyjające rozwojowi otyłości mogą być dziedziczone, lecz nie oznacza to, że dziedzicząca je osoba będzie miała nadmierną masę ciała. Bardzo ważnym aspektem są nawyki żywieniowe, które kształtowane są już od najmłodszych lat. To rodzice w największym stopniu wpływają na rozwój zachowań dziecka. Od nich zależy, jaka żywność jest spożywana w domu, jak dziecko spędza swój wolny czas, i to właśnie oni są przykładem dla dzieci (M. Wąsowska, M. Walicka, E. Marcinowska-Suchowierska 2013).
4. Otyłość o podłożu genetycznym
Otyłość monogenowa
Na chwilę obecną potwierdzonych zostało ok. 200 przypadków otyłości monogenowej. Najczęściej jest to otyłość olbrzymia (III stopnia), która może wystąpić już nawet w wieku dziecięcym. Dotychczas opisano ok. 11 genów, których mutacje mogą przyczyniać się do wzrostu masy ciała (m.in. LEP, LEPR, POMC, CPE czy BDNF). Geny te odpowiadają za kodowanie białek, które mogą zarówno w sposób bezpośredni, jak i pośredni wpływać na rozwój otyłości. Szczególnie dotyczy to układu leptyna–melanokortyna, który odpowiada za odczuwanie głodu i sytości (B. Męczekalski, A. Czyżyk, A. Warenik-Szymankiewicz 2008).
Otyłość wielogenowa
Ten typ otyłości nie jest wynikiem konkretnych mutacji, lecz polimorfizmów, czyli zmian w sekwencji DNA, które mają wpływ na funkcję białek. Otyłość wielogenowa nie jest tak dobrze poznana jak pozostałe typy, lecz szacuje się, że najczęściej występującą otyłością jest właśnie ta uwarunkowana wielogenowo, ponieważ może odpowiadać za ok. 90% przypadków. Najlepiej poznanym polimorfizmem jest zmiana w genie FTO – to tzw. gen otyłości, który zlokalizowany jest na chromosomie 16. Podkreśla się jego istotną rolę w regulacji przemian energetycznych, a obecność polimorfizmu rs9939609 genu FTO powiązana jest z otyłością. Na przestrzeni lat przeprowadzono wiele badań, które potwierdzały związek między polimorfizmem rs9939609 a masą ciała (V.V. Thaker 2017).
Otyłość zespołowa (syndromiczna)
Otyłość zespołowa oznacza występowania otyłości z innymi zaburzeniami, np. z niepełnosprawnością intelektualną lub wadami rozwojowymi narządów i układów (V.V. Thaker 2017). Jest uwarunkowana mutacją określonego genu, lecz najczęściej dotyczy zmian w obrębie więcej niż jednego genu. Do tej pory najlepiej poznanymi zespołami otyłości syndromicznej są zespoły Pradera-Williego, Bardeta-Biedla oraz Cohena, lecz z otyłością obecnie wiąże się ponad 100 zespołów (H. Huvenne 2016).
5. Badania w kierunku otyłości
Badania dotyczące genetycznego podłoża nadmiernej masy ciała można wykonać tak naprawdę w każdym wieku, ponieważ genom ludzki nie zmienia się na przestrzeni lat. Bardzo ważne przed wykonaniem badania jest przeprowadzenie wywiadu rodzinnego, którego wynik może zasugerować, że otyłość ma charakter dziedziczny. Ponadto taki wywiad może być wskazówką, czy nie jest to otyłość syndromiczna, jeśli będą występować inne poważne zaburzenia, np. niepełnosprawność intelektualna.
Pytania dotyczące nawyków żywieniowych również są istotnym elementem wywiadu, ponieważ można wtedy rozważać otyłość poligenową, a w takim wypadku wykonanie badań w kierunku polimorfizmów genetycznych, np. genu FTO, będzie dobrym rozwiązaniem. Na rynku istnieje wiele specjalistycznych placówek oferujących badania w kierunku tzw. genów otyłości, należy mieć jednak na uwadze, że wyniki muszą być skonsultowany z lekarzem specjalistą (K. Kolačkov, Katarzyna, Ł. Łaczmański, G. Bednarek-Tupikowska 2010).
6. Profilaktyka otyłości
Jednym ze sposobów, który może zapobiegać rozwojowi nadwagi lub otyłości, jest racjonalny sposób żywienia. Bardzo ważna jest odpowiednia podaż kilokalorii w ciągu dnia, która musi być indywidualnie dopasowana do płci, wieku, wzrostu, masy ciała oraz aktywności fizycznej.
Stosowanie się do zasad zdrowego żywienia w znacznym stopniu zmniejszy ryzyko wzrostu masy ciała, dlatego należy:
– regularnie spożywać posiłki. Sprzyja to prawidłowej podaży kilokalorii, a tym samym ma wpływ na utrzymanie odpowiedniej masy ciała. W ciągu dnia zaleca się spożywanie 4–5 posiłków, a przerwy pomiędzy nimi nie powinny być dłuższe niż 3–4 godziny. Zapobiegnie to pojawieniu się uczucia głodu;
– traktować owoce i warzywa jako podstawę diety. Najlepiej wybierać te różnokolorowe, które dostarczą wielu witamin i składników mineralnych. Ponadto są źródłem błonnika pokarmowego, który zapewnia uczucie sytości;
– spożywać produkty zbożowe pełnoziarniste. Wybór pieczywa żytniego, brązowego ryżu, grubych kasz oraz makaronów pełnoziarnistych będzie lepszym rozwiązaniem niż sięganie po żywność z oczyszczonych ziaren (mąka pszenna, bułka kajzerka lub biały ryż). Produkty pełnoziarniste zawierają większe ilości składników odżywczych, witamin oraz błonnika pokarmowego;
– zamienić mięso czerwone na mięso chude lub rośliny strączkowe. Po mięso wieprzowe i wołowe należy sięgać sporadycznie, warto zamienić je na kurczaka lub indyka. Dobrym zamiennikiem będą także nasiona roślin strączkowych i ryby. Mięso czerwone charakteryzuje się wyższą zawartością tłuszczu, co może zwiększać ryzyko pojawienia się nadmiernej masy ciała;
– wybierać mleko oraz produkty mleczne z niższą zawartością tłuszczu. Produkty pełnotłuste są źródłem nie tylko większej ilości tłuszczu, ale również kilokalorii. Warto sięgać po mleko, jogurty, kefiry o zawartości tłuszczu do 2%;
– zrezygnować ze spożycia produktów wysokoprzetworzonych. Charakteryzują się wysoką zawartością cukru, soli, a do tego są wysokokaloryczne, co będzie niekorzystnie oddziaływać na utrzymanie odpowiedniej masy ciała. Warto wykluczyć z jadłospisu produkty typu fast food, słodkie płatki, owocowe jogurty, ale także przekąski takie jak chipsy czy słodycze;
– zrezygnować z picia kolorowych napojów gazowanych. Są nie tylko źródłem dużych ilości cukru, ale także w większości przypadków nie mają żadnej wartości odżywczej. Warto zamienić je na wodę, szczególnie średnio- oraz wysokozmineralizowaną;
– zadbać o aktywność fizyczną. Oprócz racjonalnej diety należy zwrócić uwagę na aktywność fizyczną. Zaleca się codzienne wykonywanie umiarkowanej aktywności ruchowej, która powinna być indywidualnie dopasowana do możliwości. Pomoże w zachowaniu sprawności fizycznej, ale także wpłynie na normalizację masy ciała.
Warto podkreślić, że występowanie polimorfizmów i mutacji nie jest usprawiedliwieniem dla nieprawidłowej diety i nieodpowiedniego trybu życia. Mimo odziedziczenia genów sprzyjających rozwojowi otyłości nie jest się skazanym na nadwagę. Bardzo ważne są działania, które zmniejszą ryzyko wzrostu masy ciała. Zbilansowana dieta i aktywność fizyczna wpłyną na utrzymanie odpowiedniej masy ciała.
Określ swój cel treningowy, a my pomożemy Ci go osiągnąć.
Bibliografia
Raport dostępny na stronie narodowytestzdrowia.medonet.pl/ (26.08.2021).
Huvenne H. et al., Rare genetic forms of obesity: clinical approach and current treatments in 2016, „Obesity Facts” 2016, 9(3), 158–173.
Kolačkov K., Łaczmański Ł., Bednarek-Tupikowska G., Wpływ polimorfizmów genu FTO na ryzyko otyłości, „Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii” 2010, 6(2), 101–107.
Męczekalski B., Czyżyk A., Warenik-Szymankiewicz A., Rola genów w powstawaniu otyłości. Współczesne poglądy, patogeneza, aspekty kliniczne, „Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii” 2008, 4(1), 27–37.
Siewiec E. et al., Predyspozycje genetyczne rozwoju otyłości, „Postępy Nauk Medycznych” 2018, 2, 117 –119.
Tąpolska M., Spałek M., Owecki M., Etiopatogeneza i patofizjologia otyłości jako choroby XXI wieku, 2019, 46(3), 243–254.
Thaker V.V., Genetic and epigenetic causes of obesity, „Adolescent Medicine: State of the Art Reviews” 2017, 28(2), 379.
Wąsowski M., Walicka M., Marcinowska-Suchowierska E., Otyłość – definicja, epidemiologia, patogeneza, „Postępy Nauk Medycznych” 2013, 26(4), 301–306.
Zgliczyński W.S., Nadwaga i otyłość w Polsce, „INFOS. Zagadnienia Społeczno-Gospodarcze” 2017, 4, 1–4.