Atypowa anoreksja – czym jest i jakie konsekwencje za sobą niesie
Anoreksja (inaczej jadłowstręt psychiczny) jest poważnym i jednym z najniebezpieczniejszych zaburzeń odżywiania. Charakteryzuje się znaczącym ograniczeniem spożycia pokarmów, zakrzywionym obrazem własnej sylwetki i lękiem przed zwiększeniem masy ciała. W klasyfikacji ICD-11 wyróżnia się szereg objawów, które muszą wystąpić, aby zdiagnozować chorobę. Jednym z nich jest wskaźnik BMI poniżej 18,5 kg/m2. Okazuje się jednak, że również wśród osób z prawidłową masą ciała, a także tych z nadwagą lub otyłością obserwuje się komplikacje podobne do tych występujących w jadłowstręcie psychicznym. Jest to zjawisko na tyle częste, że zostało określone mianem atypowej anoreksji i również jest klasyfikowane jako zaburzenie odżywiania.
SPIS TREŚCI:
1. Charakterystyka osoby z atypową anoreksją
2. Kto jest najbardziej narażony? Czynniki ryzyka
3. Z jakimi konsekwencjami zdrowotnymi wiąże się anoreksja?
4. Diagnostyka i leczenie atypowej anoreksji
5. Podsumowanie
Określ swój cel treningowy, a my pomożemy Ci go osiągnąć.
1. Charakterystyka osoby z atypową anoreksją
Osoby chorujące na atypową anoreksję spełniają wszystkie kryteria diagnostyczne dla jadłowstrętu psychicznego poza niedowagą. Charakteryzuje je nadmierne skupienie na wyglądzie, lęk przed przytyciem, dysmorfofobia, a także znacząca utrata masy ciała w krótkim czasie. Często występują również niskie poczucie własnej wartości, ciągłe zmęczenie, problemy z koncentracją, zaburzenia miesiączkowania, depresja i obniżenie nastroju, a nawet myśli samobójcze. Symptomy, które powinny wzbudzać niepokój, to m.in. opuszczanie posiłków, jedzenie w samotności, nadmierna nerwowość czy częste ważenie się.
Atypowa anoreksja może być tak samo niebezpieczna jak typowy jadłowstręt psychiczny, a często nawet bardziej ze względu na trudności w jej zdiagnozowaniu oraz przekonanie osób dotkniętych problemem, że nie są wystarczająco chore, aby rozpocząć leczenie.
2. Kto jest najbardziej narażony? Czynniki ryzyka
Anoreksja atypowa często towarzyszy uzależnieniu od substancji psychoaktywnych oraz innym zaburzeniom psychicznym takim jak depresja czy nerwica lękowa. Wśród cech indywidualnych predysponujących do rozwinięcia zaburzenia wymienia się nadmierny perfekcjonizm, problemy z regulacją emocji, występowanie traumy w przeszłości czy wcześniej wspomniane niskie poczucie własnej wartości. Co ciekawe, historia zaburzeń odżywiania w rodzinie może również przyczyniać się do pojawienia się choroby.
Grupą szczególnie narażoną na rozwinięcie anoreksji są również sportowcy. Ich dążenie do osiągania lepszych wyników może powodować niezadowolenie z własnego ciała i chęć jego zmiany wszelkimi możliwymi sposobami, często właśnie poprzez restrykcje w odżywianiu.
W przypadku osób z nadwagą lub otyłością problemem wydaje się również kwestia tzw. body shamingu, który oznacza wyśmiewanie wyglądu ciała przez otoczenie. Nadmierna masa ciała często wiąże się z przykrymi komentarzami nie tylko wśród młodych ludzi, ale też np. w środowisku medycznym, nawet podczas rutynowej wizyty u lekarza rodzinnego (S.M. Sawyer i wsp. 2016).
3. Z jakimi konsekwencjami zdrowotnymi wiąże się anoreksja?
Szybka utrata dużej liczby kilogramów i występujące wśród osób z nietypową anoreksją niedożywienie przyczynia się do pojawienia się wielu negatywnych konsekwencji, przeważnie takich samych jak w przypadku klasycznego jadłowstrętu psychicznego.
Najczęściej i najszybciej pojawiającym się problemem są zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej. Poprzez niedostateczne przyjmowanie pokarmów, a także często występujące zachowania takie jak stosowanie leków moczopędnych czy wymiotowanie dochodzi do zmniejszenia stężenia sodu (hiponatremia), potasu (hipokaliemia) oraz fosforu (hipofosfatemia) w surowicy krwi. Może się to wiązać z licznymi powikłaniami zdrowotnymi, np. z nieprawidłowym funkcjonowaniem układów nerwowego czy mięśniowego, niewłaściwym rytmem serca oraz ogólnym osłabieniem (R. Peebles i wsp. 2010).
Często opisywanym powikłaniem jest również pogorszenie funkcjonowania nerek. Wśród pacjentów z atypową anoreksją obserwuje się obniżony wskaźnik filtracji kłębuszkowej (GRF), a także mniejsze stężenie kreatyniny we krwi. Mechanizm, który do tego prowadzi, nie został jasno określony, ale stan ten często wiązany jest ze zmniejszoną objętością dostarczanych płynów (A.K. Garber i wsp. 2019).
Ze względu na niedostateczną podaż kilokalorii oraz występujące niedożywienie u pacjentów z atypowym jadłowstrętem psychicznym często występują problemy z układem sercowo-naczyniowym. Dochodzi do zwolnienia akcji serca (bradykardii), obniżonego ciśnienia krwi (hipotensji) oraz nieprawidłowego obrazu elektrokardiograficznego. Co zaskakujące, częstość tych powikłań jest tak samo duża jak w przypadku klasycznej anoreksji (M. Whitelaw i wsp. 2018).
Bardzo istotną kwestią są zaburzenia żołądkowo-jelitowe, które pojawiają się w wyniku restrykcyjnego sposobu przyjmowania pokarmów, a także samego niedożywienia. Wśród objawów wymienia się opóźnione opróżnianie żołądka i zmniejszenie motoryki jelit, co jest przyczyną szybkiego odczuwania sytości, wzdęć, nudności, a także samoistnie występujących i niekontrolowanych wymiotów, które z kolei mogą prowadzić do rozwinięcia choroby refluksowej przełyku (L. Moskowitz, E. Weiselberg 2017). Również stan wątroby może ulec pogorszeniu (E. Rosen i wsp. 2016).
Niedożywienie negatywnie wpływa także na układ hormonalny, zwłaszcza na oś podwzgórze-przysadka-gonady. Przez zahamowanie wytwarzania gonadoliberyny obserwuje się zanik miesiączki u kobiet, z kolei u mężczyzn stwierdza się obniżony poziom testosteronu (R. Rastogi i wsp. 2020). Częstość występowania jest mniejsza niż wśród osób chorujących na typową anoreksję, ale nadal jest bardzo wysoka (S.M. Sawyer i wsp. 2016). Co ważne, zmniejszone stężenie estrogenu u kobiet może także prowadzić do osłabienia układu kostnego poprzez zmniejszenie gęstości mineralnej kości, a w konsekwencji nawet do rozwinięcia osteoporozy (M. Pehlivanturk-Kizilkan i wsp. 2021) Wpływ na ten stan mają również obniżone stężenia hormonu wzrostu, greliny, leptyny czy insulinopodobnego czynnika wzrostu (M. Schorr, K.K. Miller 2017).
Niedostateczna podaż kilokalorii może powodować zaburzenia w układzie hematologicznym objawiające się anemią oraz małopłytkowością. Wprawdzie nie przeprowadzano badań w tym kierunku bezpośrednio na osobach chorujących na nietypową anoreksję, ale wiadomo, że każdy stan niedożywienia się do tego przyczynia (K. Walsh, D.V. Blalock, P.S. Mehler 2020).
Ze względu na trudności w wykrywaniu atypowej anoreksji często trwa ona znacznie dłużej niż standardowy jadłowstręt psychiczny, co prowadzi do istotnego pogorszenia stanu zdrowia psychicznego. Wśród osób cierpiących na opisywane zaburzenie stwierdza się często występujące depresję, zaburzenia lękowe oraz obsesyjno-kompulsywne, ale także myśli samobójcze i samookaleczanie się. Nasilenie problemów jest często większe niż w przebiegu innych zaburzeń odżywiania, do czego dodatkowo przyczynia się wyższa masa ciała (S.M. Sawyer i wsp. 2016).
4. Diagnostyka i leczenie atypowej anoreksji
Coraz częściej badacze odchodzą od diagnozowania atypowej i typowej anoreksji na podstawie masy ciała i za główny czynnik pozwalający na rozpoznanie zaburzenia uznają tempo oraz skalę utraty kilogramów (L. Moskowitz, E. Weiselberg 2017). Według niektórych z nich utrata już 5% masy ciała w krótkim czasie może być alarmująca (K.J. Forney i wsp. 2017).
W celu wykrycia jadłowstrętu psychicznego (również atypowego) złotym standardem wydaje się przeprowadzenie dokładnego wywiadu oraz badań fizykalnych i laboratoryjnych. Niezwykle istotne jest różnicowanie utraty masy ciała wynikającej z zaburzeń odżywiania z tą spowodowaną innymi chorobami takimi jak np. nowotwory złośliwe, celiakia lub nieswoiste zapalenie jelit. Warto również wykonać badanie elektrokardiograficzne w celu wykluczenia zaburzeń sercowo-naczyniowych.
Jeśli chodzi o leczenie, podstawą jest zwiększenie liczby kilokalorii w diecie i doprowadzenie do nadwyżki energetycznej, aby naprawić szkody powstałe przez znaczną utratę masy ciała. Nawet jeśli chory ma nadwagę, nie ma to większego znaczenia. Warto jednak wziąć pod uwagę ryzyko wystąpienia zespołu ponownego odżywienia (ang. refeeding syndrome, RS), czyli zespołu zaburzeń metabolicznych oraz elektrolitowych. Pojawia się on w odpowiedzi na zbyt szybkie zwiększanie liczby kilokalorii u osób niedożywionych, natomiast objawia się nieprawidłowościami w gospodarce wodno-elektrolitowej oraz niedoborami witaminy B1, co może być niebezpieczne dla zdrowia, a nawet życia. Z tego też powodu niezwykle istotne jest powolne zwiększanie energetyczności diety (maksymalnie 400 kcal co 3–4 dni), rozpoczynając od 1000–1400 kcal dziennie (P.S. Mehler i wsp. 2010).
Badania dotyczące skuteczności stosowania leków w atypowej anoreksji są ograniczone, ale z pewnością konieczna jest konsultacja z psychiatrą i innymi lekarzami w celu dobrania leczenia negatywnych skutków zdrowotnych.
Bardzo istotnym elementem jest również psychoterapia. Najskuteczniejsza w przypadku atypowej anoreksji okazuje się terapia oparta na rodzinie (ang. Family-Based Treatment, FBT). W tym przypadku nie szuka się przyczyn wystąpienia zaburzenia, tylko skupia się na rozwiązaniu problemu przy pomocy najbliższych, przeważnie rodziców.
Metoda ta składa się z trzech kroków. W pierwszej kolejności cała kontrola dotycząca żywienia przekazywana jest w ręce bliskich – to od nich zależy, kiedy, co i w jakich ilościach będzie jadł chory. W drugim etapie, po przybraniu na masie ciała, kontrola jest stopniowo oddawana w ręce osoby z zaburzeniem. Kiedy stan psychiczny i sposób odżywiania zostają ustabilizowane, przechodzi się do trzeciej fazy, w której niezależność żywieniowa jest już całkowita; wówczas rozpoczyna się pracę terapeutyczną nad innymi sferami życia. FBT nie jest jednak dobrym rozwiązaniem w każdym przypadku, ponieważ wymaga ogromnego zaangażowania i poświęcenia ze strony najbliższych (R. Mysliwiec 2020). Jeśli terapia oparta na rodzinie nie jest możliwa, wówczas zastosowanie znajduje najczęściej psychoterapia poznawczo-behawioralna, mająca na celu zmianę zachowań i myśli związanych z odżywianiem i wyglądem (R. Dalle Grave i wsp. 2016).
Ostatnim, ale nie mniej ważnym elementem jest skupienie się na kwestiach niezwiązanych z odżywianiem i anoreksją. Niezwykle istotne jest budowanie poczucia własnej wartości i sprawczości, np. poprzez rozwijanie nowych pasji, ale także dbanie o relacje międzyludzkie i spędzanie czasu z innymi ludźmi (L. Moskowitz, E. Weiselberg 2017).
5. Podsumowanie
Mimo że anoreksja kojarzona jest w społeczeństwie z wychudzonymi nastolatkami, skala problemu jest znacznie większa i nie dotyczy tylko tej grupy. We wszechobecnej kulturze diet u każdego może rozwinąć się opisywane zaburzenie, a wysoka masa ciała nie jest czynnikiem wykluczającym diagnozę. Atypową anoreksję można stwierdzić także u osób z nadwagą i otyłością i może być ona tak samo niebezpieczna jak w przypadku osób z niedostateczną masą ciała. Z tego względu bardzo ważne jest szerzenie wiedzy na ten temat – zwłaszcza wśród lekarzy, trenerów i dietetyków – aby móc wychwycić chorobę jak najszybciej i zapobiegać jej negatywnym skutkom.
Bibliografia
Dalle Grave R. et al., Cognitive Behavioral Therapy for Anorexia Nervosa: An Update, „Current Psychiatry Reports” 2016, 18(1), 2.
Forney K.J. et al., Defining “significant weight loss” in atypical anorexia nervosa, „International Journal of Eating Disorders” 2017, 50(8), 952–962.
Garber A.K. et al., Weight Loss and Illness Severity in Adolescents With Atypical Anorexia Nervosa, „Pediatrics” 2019, 144(6), epub.
Mehler P.S. et al., Nutritional Rehabilitation: Practical Guidelines for Refeeding the Anorectic Patient, „Journal of Nutrition and Metabolism” 2010, 2010, 625782.
Moskowitz L., Weiselberg E., Anorexia Nervosa/Atypical Anorexia Nervosa, „Current Problems in Pediatric and Adolescent Health Care” 2017, 47(4), 70–84.
Mysliwiec R., Neuroscience of Adolescent Anorexia Nervosa: Implications for Family-Based Treatment (FBT), „Frontiers in Psychiatry” 2020, 11, epub.
Peebles R. et al., Are Diagnostic Criteria for Eating Disorders Markers of Medical Severity?, „Pediatrics” 2010, 125(5), 1193–1201.
Pehlivanturk-Kizilkan M. et al., Predictors of bone mineral density in adolescents with atypical anorexia nervosa, „Journal of Bone and Mineral Metabolism” 2021, 39, 678–683.
Rastogi R. et al., Return of Menses in Previously Overweight Patients with Eating Disorders, „Journal of Pediatric and Adolescent Gynecology” 2020, 33(2), 133–138.
Rosen E. et al., Liver dysfunction in patients with severe anorexia nervosa, „International Journal of Eating Disorders” 2016, 49(2), 151–158.
Sawyer S.M. et al., Physical and Psychological Morbidity in Adolescents With Atypical Anorexia Nervosa, „Pediatrics” 2016, 137(4), epub.
Schorr M., Miller K.K., The endocrine manifestations of anorexia nervosa: mechanisms and management, „Nature Reviews Endocrinology” 2017, 13, 174–186.
Walsh K., Blalock D.V., Mehler P.S., Hematologic findings in a large sample of patients with anorexia nervosa and bulimia nervosa, „American Journal of Hematology” 2020, 95(4), 98–101.
Whitelaw M. et al., Predictors of Complications in Anorexia Nervosa and Atypical Anorexia Nervosa: Degree of Underweight or Extent and Recency of Weight Loss?, „Journal of Adolescent Health” 2018, 63(6), 717–723.