Tłuszcz trzewny – norma, czym jest, jak zwalczyć
Tkanka tłuszczowa stanowi materiał zapasowy w organizmie człowieka oraz jest narządem wydzielania wewnętrznego. W porównaniu z innymi endokrynnymi narządami jest rozmieszczona w obrębie całego ciała. Jednym z ważniejszych rodzajów tkanki tłuszczowej jest tkanka tłuszczowa trzewna, zwana inaczej wisceralną lub brzuszną. Jej nadmiar ma ogromne znaczenie w rozwoju chorób cywilizacyjnych takich jak cukrzyca, nadciśnienie czy choroby układu sercowo-naczyniowego. Czym właściwie jest tłuszcz trzewny i jaki wpływ na zdrowie ma tkanka tłuszczowa trzewna?
SPIS TREŚCI:
1. Czym jest tłuszcz trzewny?
2. Właściwości tłuszczu trzewnego
3. Tłuszcz trzewny a płeć
4. Normy tłuszczu trzewnego
5. Metody redukcji tłuszczu trzewnego
Indywidualne plany
dietetyczne i treningowe już od 42 zł / mies.
1. Czym jest tłuszcz trzewny?
Tkanka tłuszczowa trzewna znajduje się w obrębie jamy brzusznej oraz pomiędzy narządami w niej zlokalizowanymi, w tym m.in. wątrobą a sercem. Szacuje się, że 65–70% tłuszczu gromadzi się w tkance podskórnej, pozostałe 30–35% to tkanka trzewna oraz tkanka umiejscowiona zaotrzewnowo, w rejonie gruczołów piersiowych, narządów płciowych, w obrębie trzustki, wątroby oraz mięśni szkieletowych. Jedną z funkcji tłuszczu trzewnego jest amortyzowanie narządów wewnętrznych przed urazami mechanicznymi, stanowi on także rezerwuar energii w przypadku pojawienia się głodu.
2. Właściwości tłuszczu trzewnego
Na otyłość trzewną, zwaną inaczej centralną lub wisceralną, zwrócono uwagę już na początku lat 50. Opisano wówczas wzrost śmiertelności spowodowany niedokrwienną chorobą serca wśród kierowców autobusów w Londynie. Zwrócono uwagę na fakt, że mieli oni większy obwód talii w stosunku do szczuplejszych konduktorów, u których aktywność fizyczna była większa. W 1956 roku pojawiła się sugestia, że męski, czyli androidalny typ otyłości, ma ogromny wpływ na występowanie chorób takich jak cukrzyca typu 2 czy miażdżyca. Od tamtego czasu pojawiło się mnóstwo badań, w których podkreślano niekorzystny wpływ nadmiaru tkanki trzewnej na zdrowie.
Tkanka tłuszczowa trzewna jest głównym źródłem adipokin i wolnych kwasów tłuszczowych (WKT). Adipokiny są substancjami biologicznie aktywnymi wytwarzanymi przez adipocyty, czyli komórki tkanki tłuszczowej. Wolne kwasy tłuszczowe są natomiast jednymi z lipidów osocza, które transportowane do tkanek stanowią dla nich materiał energetyczny. U osób z otyłością brzuszną gromadzi się zarówno tkanka podskórna brzuszna, jak i trzewna tkanka tłuszczowa. Ich nadmiar prowadzi do rozwoju insulinooporności.
Szczególnie niebezpieczny jest jednak nadmiar tkanki tłuszczowej trzewnej. Sprzyja ona występowaniu m.in. zespołu metabolicznego, w którym stwierdza się nadciśnienie tętnicze, upośledzoną tolerancję glukozy oraz dyslipidemię (nieprawidłowe wartości stężenia cholesterolu oraz trójglicerydów we krwi). Dodatkowo tkanka trzewna może stanowić przyczynę pojawienia się choroby niedokrwiennej serca. Za niekorzystny wpływ tłuszczu trzewnego odpowiedzialne jest uwalnianie adipokin, WKT oraz glicerolu bezpośrednio do krążenia wrotnego. W wątrobie wolne kwasy tłuszczowe nasilają procesy glukoneogenezy, czyli przekształcania związków niecukrowych (m.in. glicerolu) w glukozę. WKT stymulują również produkcję trójglicerydów oraz apolipoprotein B, których nadmiar stanowi czynnik rozwoju chorób sercowo-naczyniowych. Wolne kwasy tłuszczowe powodują redukcję wątrobowego klirensu (współczynnika oczyszczania) insuliny.
Adipokiny prozapalne zwiększają syntezę CRP (białka C-reaktywnego), co powoduje rozwój niealkoholowego stłuszczenia wątroby. Ma to miejsce, kiedy tłuszcz stanowi 5–10% masy całej wątroby. Działa toksycznie i może prowadzić do patologicznych zmian, jak w przewlekłym nadużywaniu alkoholu. W niektórych przypadkach dochodzi do rozwoju marskości wątroby. WKT dostają się także do krążenia ogólnego i mogą być odkładane w mięśniach szkieletowych, gdzie wzajemnie oddziałują ze sobą z wewnątrzkomórkowym przekaźnictwem sygnałów insuliny. W ten sposób prowadzą do rozwoju insulinooporności oraz lipotoksyczności.
Tkanka tłuszczowa trzewna jest bardziej aktywna niż tkanka tłuszczowa podskórna. Ma także większą gęstość i ekspresję receptorów b3-adrenergicznych, stąd też nasilona jest lipoliza i uwalnianie dużych ilości wolnych kwasów tłuszczowych. Jest ona wrażliwa na działanie amin katecholowych, glikokortykoidów, hormonu wzrostu, estrogenów oraz androgenów, czyli żeńskich oraz męskich hormonów płciowych. Tkanka trzewna jest oporna na lipogenetyczny wpływ insuliny, natomiast komórki tłuszczu trzewnego pozostają wrażliwe w obrębie działania tego hormonu na wychwyt glukozy. Przy nadmiernej podaży węglowodanów w adipocytach trzewnych nasila się lipogeneza, czyli synteza tłuszczu. Nadmiar tkanki tłuszczowej wisceralnej przyczynia się do rozwoju przewlekłego stanu zapalnego, który cechuje się zaburzoną produkcją cytokin, m.in. IL-6 (interleukiny 6) oraz TNFα (czynnika martwicy nowotworu). Następuje również aktywacja sygnałów prozapalnych. Wysokie stężenie TNFα przyczynia się do rozwoju nadciśnienia tętniczego, natomiast IL-6 związane są z wystąpieniem insulinooporności, cukrzycy typu II oraz zawału serca. Duże ilości tej cytokiny wykryto również w niestabilnej blaszce miażdżycowej.
3. Tłuszcz trzewny a płeć
Ilość tkanki tłuszczowej oraz jej rozmieszczenie różnią się u kobiet i mężczyzn. U kobiet tkanka tłuszczowa gromadzona jest głównie podskórnie, przede wszystkim w obrębie ud oraz pośladków. Po menopauzie natomiast znacznie wzrasta ilość tkanki tłuszczowej wisceralnej, nawet o 50%, zwiększa się zatem ryzyko wystąpienia cukrzycy oraz chorób sercowo-naczyniowych. U mężczyzn w każdym wieku tkanka tłuszczowa odkłada się głównie w okolicach brzucha.
Mężczyźni częściej zapadają na choroby serca oraz naczyń, różnice w częstotliwości zachorowań zacierają się natomiast po okresie menopauzalnym u kobiet. Charakterystyczny dla obu płci rozkład tkanki tłuszczowej wynika głównie z wpływu estrogenów, choć dotychczas do końca nie poznano mechanizmów takiego działania. Badania doświadczalne na zwierzętach wskazują ponadto, że usunięcie jajników powoduje gromadzenie się tkanki tłuszczowej w okolicach brzucha. Natomiast u mężczyzn, u których nastąpiła blokada syntezy endogennych estrogenów, częściej rozwijają się cukrzyca typu 2, insulinooporność oraz otyłość wisceralna, a podanie estrogenów wpływa na odwrócenie tych niekorzystnych objawów. Prawdopodobnie zwiększenie otyłości brzusznej u kobiet po menopauzie ma związek z przewagą działania androgenów, czyli męskich hormonów płciowych.
4. Normy tłuszczu trzewnego
W 2008 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) ustaliła kryteria dotyczące stwierdzenia otyłości brzusznej, a także związane z nią ryzyko wystąpienia wspomnianych powyżej komplikacji metabolicznych. Za wskaźniki występowania otyłości trzewnej przyjęto obwód talii, zróżnicowany dla kobiet oraz mężczyzn, a także stosunek obwodu talii do obwodu bioder (WHR – waist-hip ratio).
Tabela 1. Punkty odcięcia oraz ryzyko komplikacji metabolicznych wg WHO
| Wskaźnik | Punkty odcięcia | Ryzyko komplikacji metabolicznych |
| Obwód talii | > 94 cm (M); > 80 cm (K) | podwyższone |
| Obwód talii | > 102 cm (M); > 88 cm (K) | istotnie podwyższone |
| WHR | ≥ 0,90 cm (M); ≥ 0,85 cm (K) | istotnie podwyższone |
M – mężczyźni; K – kobiety
Międzynarodowa Federacja Diabetologiczna (IDF – International Diabetes Federation) przedstawiła zalecenia dotyczące punktów odcięcia dla obwodu talii oraz wskaźnika WHR. Uwzględniła ona nie tylko zróżnicowanie ze względu na płeć, ale również na grupy etniczne. Dla populacji europejskiej przyjęto normy podobne jak w przypadku zaleceń WHO (> 94 cm dla mężczyzn oraz > 80 cm dla kobiet), natomiast w przypadku populacji Chin, Japonii oraz Południowej Azji normy nieco obniżono, tj. > 90 cm dla mężczyzn oraz > 80 cm dla kobiet.
Warto również zaznaczyć, że zawartość tkanki tłuszczowej trzewnej w organizmie można określić metodą bioimpedancji elektrycznej (BIA), która pozwala przeprowadzić analizę poszczególnych elementów składu ciała przy zachowaniu odpowiednich zasad wykonania takiego badania. Urządzenia wykorzystujące tę metodę (profesjonalne analizatory składu ciała) ustalają odpowiednie normy, a dzięki powtarzalności i prostej obsłudze mogą być pomocnym narzędziem do oceny zawartości tkanki tłuszczowej, w tym tkanki tłuszczowej wisceralnej. Jedną z najbardziej dokładnych, bezpośrednich i charakteryzujących się dużą powtarzalnością metod oceny tkanki tłuszczowej trzewnej jest tomografia komputerowa wykorzystująca promieniowanie jonizujące. Metoda ta jest znacznie bardziej czasochłonna, a co za tym idzie – mniej wygodna.
5. Metody redukcji tłuszczu trzewnego
Jak wspomniano wcześniej, przy nadmiernej podaży węglowodanów w adipocytach trzewnych nasila się lipogeneza, czyli synteza tłuszczu. Dlatego też jednym z najistotniejszych elementów wspomagających redukcję tłuszczu wisceralnego jest zmniejszenie podaży węglowodanów w diecie, głównie prostych. Wystrzegać należy się przede wszystkim cukrów prostych dodawanych. Zawarte są w produktach takich jak ciastka, wyroby piekarnicze, słodycze, napoje gazowane oraz napoje alkoholowe takie jak słodkie wina, likiery, nalewki oraz piwo. Należy uważać również na produkty powszechnie uważane za korzystne w diecie, w których może pojawić się dodatek fruktozy sprzyjającej odkładaniu się tkanki tłuszczowej trzewnej.
W odróżnieniu od glukozy fruktoza dostaje się do organizmu bez udziału insuliny, co bardziej sprzyja procesom lipogenezy. Warto zwrócić przede wszystkim uwagę na syrop glukozowo-fruktozowy, a także kukurydziany, które są powszechnie dodawane do jogurtów (szczególnie owocowych), soków owocowych, batonów musli, dżemów, galaretek, pieczywa, wyrobów mięsnych, jak wędliny, pasztety, czy nawet do niektórych leków. Badanie przeprowadzone przez Wake Forest Baptist Medical Center na 1114 osobach w wieku 18–81 lat wykazało, że zwiększenie w diecie błonnika rozpuszczalnego o 10 g przyczyniło się do redukcji tkanki tłuszczowej trzewnej o 3,7% w przeciągu 5 lat. Ponadto dodatkowe wprowadzenie umiarkowanej aktywności fizycznej (definiowanej jako 30-minutowe ćwiczenia 2–4 razy w tygodniu) spowodowało większy spadek tkanki tłuszczowej wisceralnej, tj. o 7,4% w tym samym okresie. 10 g więcej rozpuszczalnego błonnika można uwzględnić w swojej diecie poprzez dodatek dwóch małych jabłek, 1 szklanki zielonego groszku lub pół szklanki fasolki pinto. Należy zatem zaznaczyć, że odkładaniu tkanki tłuszczowej trzewnej sprzyja również siedzący tryb życia. Warto zatem zadbać o odpowiednią aktywność fizyczną, która zapewni prawidłowy bilans energetyczny oraz poprawi wrażliwość tkanek na działanie insuliny.
Tłuszcz trzewny jest ważnym elementem w organizmie człowieka, jego nadmiar stanowi jednak poważny problem zdrowotny. Należy zwrócić uwagę na prawidłową zawartość tkanki tłuszczowej wisceralnej, którą szacuje się przez zmierzenie obwodu talii lub przez wykonanie analizy składu ciała metodą bioelektrycznej impedancji. Odkładanie tkanki tłuszczowej w okolicach brzucha w dużej mierze zależy od działania estrogenów oraz androgenów w ustroju. Aby zapobiec powstawaniu jej nadmiernej ilości, należy zadbać o odpowiednią dietę, ubogą w węglowodany łatwo przyswajalne, a bogatą w rozpuszczalny błonnik, oraz wprowadzić aktywność fizyczną.
Określ swój cel treningowy, a my pomożemy Ci go osiągnąć.
Bibliografia
Back M., Soluble Fiber Strikes a Blow to Belly Fat, wakehealth.edu/News-Releases/2011/Soluble_Fiber_Strikes_a_Blow_to_Belly_Fat.htm (28.11.2017).
Dżygadło B., Łepecka-Klusek C., Pilewski B., Wykorzystanie analizy impedancji bioelektrycznej w profilaktyce i leczeniu nadwagi i otyłości, „Problemy Higieny i Epidemiologii” 2012, 93(2), 274–280.
Traczyk I., Jarosz M., Węglowodany, Normy żywienia dla populacji polskiej – nowelizacja, pod red. Jarosza M., Warszawa 2012, 63–73.
Waist Circumference and Waist-Hip Ratio: Report of a WHO Expert Consultation, Geneva 2008.
Kinalska I. et al., Otyłość a zaburzenia przemiany węglowodanowej, „Endokrynologia, Otyłość, Zaburzenia Przemiany Materii” 2006, 2(3), 94–101.
Siemińska L., Tkanka tłuszczowa. Patofizjologia, rozmieszczenie, różnice płciowe oraz znaczenie w procesach zapalnych i nowotworowych, „Endokrynologia Polska” 2007, 58(4), 330–342.
