Nadczynność tarczycy – przyczyny, objawy, leczenie
Nadczynność tarczycy jest chorobą wynikającą z nadmiernej produkcji hormonów tarczycowych. Zapada na nią 1,6% kobiet i 0,14% mężczyzn. Objawy nadczynności, jak nerwowość, spadek masy ciała, kołatanie serca czy biegunki, wynikają z nadmiernie pobudzonego metabolizmu. Najczęstszą przyczyną nadczynności tarczycy jest choroba Gravesa-Basedowa, która ma podłoże autoimmunologiczne.
SPIS TREŚCI:
1. Co to jest nadczynność tarczycy
2. Nadczynność tarczycy – przyczyny
3. Nadczynność tarczycy – objawy
4. Co to jest przełom tarczycowy
5. Nadczynność tarczycy – diagnostyka
6. Nadczynność tarczycy – leczenie
1. Co to jest nadczynność tarczycy
Nadczynność tarczycy, inaczej hipertyreoza, to zespół objawów klinicznych wywołanych nadmierną produkcją hormonów tarczycy. Tarczyca jest nieparzystym gruczołem umiejscowionym w przednio-dolnej części szyi. Nadczynność tarczycy występuje u 1,6% kobiet i 0,14% mężczyzn.
Tarczyca produkuje trzy hormony: tyroksynę (T4), trójjodotyroninę (T3) i kalcytoninę. Kalcytonina jest produkowana przez komórki C tarczycy i odpowiada za zmniejszenie zawartości jonów wapnia we krwi oraz zatrzymuje wapń w kościach. Hormony T4 i T3 są kontrolowane przez hormon przysadkowy tyreotropinę (TSH), kiedy ilość TSH wzrasta, spada poziom T3 i T4, natomiast jeśli ilość TSH spada, wzrasta poziom T3 i T4. Jest to typowe sprzężenie zwrotne charakterystyczne dla regulacji układu hormonalnego.
T3 i T4 występują we krwi w tzw. postaci wolnej – fT3 i fT4. Pozostałe hormony są związane z białkami osocza takimi jak globulina czy albumina. Tylko wolne hormony są aktywne i mogą łączyć się z receptorami komórkowymi. T4 w tkankach obwodowych ulega odjodowaniu do T3 pod wpływem enzymów dejodynaz produkowanych m.in. przez przysadkę, wątrobę, nerki. Większość T3 powstaje właśnie w ten sposób i jest ono kilkukrotnie bardziej aktywne biologicznie niż T4.
Nadczynność tarczycy można podzielić na:
– subkliniczną, która jest bezobjawowa lub skąpoobjawowa, a stężenie wolnych hormonów (T3 i T4) we krwi jest prawidłowe, obserwuje się obniżenie TSH,
– jawną klinicznie, której towarzyszą objawy nadczynności, a stężenie wolnych hormonów we krwi jest powyżej wartości referencyjnych,
– pierwotną, spowodowaną zaburzeniem wydzielania hormonów przez tarczycę,
– wtórną, spowodowaną nadmiernym wydzielaniem TSH przez przysadkę, np. z powodu guza przysadki.
2. Nadczynność tarczycy – przyczyny
Nadczynność tarczycy może być spowodowana:
– chorobą Gravesa-Basedowa,
– wolem guzkowym nadczynnym (choroba Plummera – mnogie guzki autonomiczne, choroba Goetscha – pojedynczy guzek tarczycy, rozproszone mikroguzki w całej tarczycy),
– zespołem jod-Basedow, czyli nadczynnością tarczycy indukowaną nadmierną ekspozycją na jod,
– nadczynnością towarzyszącą innym chorobom tarczycy, np. zapaleniom, nowotworom,
– przyjmowaniem leków, np. związków jodu (amidaron) bądź hormonów w leczeniu niedoczynności tarczycy,
– do przejściowej nadczynności tarczycy może dojść w przebiegu zapalenia tarczycy, np. w zapaleniu tarczycy typu Hashimoto,
– nadczynnością wtórną wywołaną nadmiernym wydzielaniem TSH z przysadki, np. przez guz przysadki.
Najczęstszą przyczyną nadczynności tarczycy jest choroba Gravesa-Basedowa, która ma podłoże autoimmunologiczne. Oznacza to, że organizm produkuje autoprzeciwciała przeciwko receptorowi dla TSH (TRAb), które „naśladują” działanie TSH, pobudzając receptory tarczycy do zwiększonego wydzielania hormonów T3 i T4. W konsekwencji dochodzi do zahamowania wydzielania TSH przez przysadkę.
Przyczyna choroby nie jest do końca jasna. Podejrzewa się, że jest to wpływ czynników zarówno genetycznych, jak i środowiskowych (palenie tytoniu, stres, estrogeny, zakażenia). W przebiegu choroby Gravesa-Basedowa obserwuje się również występowanie innych autoprzeciwciał przeciw tyreoperoksydazie (anty-TPO) oraz tyreoglobulinie (Tg), jednak mają one mniejsze znaczenie diagnostyczne. Charakterystycznym objawem choroby jest tzw. triada merseburska, czyli wytrzeszcz, wole i tachykardia.
Inną częstą przyczyną nadczynności tarczycy są wole guzkowe nadczynne wynikające z rozrostu nabłonka pęcherzykowego tarczycy, które wydziela hormony tarczycy w sposób autonomiczny, niezależny od TSH. Wole są typowe dla obszarów, w których występuje niedobór jodu. Niedobór jodu prowadzi do przerostu komórek tarczycy i zwiększonego wydzielania TSH z przysadki mózgowej. W następstwie komórki ulegają nadmiernemu powiększeniu (hipertrofia) i jest ich zbyt dużo (hiperplazja).
3. Nadczynność tarczycy – objawy
Objawy nadczynności tarczycy są wynikiem zwiększonego wydzielania hormonów tarczycy. Tarczyca i jej hormony kontrolują szereg procesów metabolicznych, jak metabolizm białek, tłuszczów i węglowodanów, przemiany energetyczne i produkcję ciepła, czynności mózgu oraz obwodowego układu nerwowego, gospodarkę wapniowo-fosforanową i wodną. Nadczynność tarczycy może zwiększyć metabolizm organizmu nawet o 60%.
Objawy nadczynności tarczycy to:
– nerwowość,
– nadmierna potliwość,
– nadwrażliwość na ciepło,
– tachykardia (przyspieszenie akcji serca),
– kołatanie serca,
– osłabienie mięśni,
– utrata masy ciała,
– duszność,
– wzmożony apetyt,
– biegunki,
– wole,
– drżenie rąk,
– bezsenność,
– wytrzeszcz.
4. Co to jest przełom tarczycowy
Przełom tarczycowy jest niebezpiecznym stanem, który zagraża zdrowiu, a nawet życiu. Objawy przełomu tarczycowego przypominają objawy nadczynności, lecz są bardziej nasilone. Przełom tarczycowy pojawia się u osób z nierozpoznaną lub nieprawidłowo leczoną nadczynnością tarczycy. Przyczynami przełomu mogą być: zakażenie, ciężkie choroby, operacje chirurgiczne, przedawkowanie hormonów tarczycowych, silny stres, ciąża.
Objawy przełomu tarczycowego to:
– wzrost stężenia hormonów tarczycowych,
– bardzo wysoka gorączka (nawet 40°C),
– nadmierna potliwość i odwodnienie,
– nadmierne pobudzenie lub stan odwrotny prowadzący do śpiączki,
– objawy niewydolności serca.
Śmiertelność w przypadku przełomu tarczycowego wynosi 30–50%, dlatego przełom tarczycowy wymaga natychmiastowej hospitalizacji.
5. Nadczynność tarczycy – diagnostyka
Rozpoznanie nadczynności tarczycy opiera się na badaniu laboratoryjnym poziomu TSH, który jest obecnie najczulszym wskaźnikiem zaburzeń czynności tarczycy oraz fT3 i fT4.
W pierwszej kolejności zleca się ocenę stężenia TSH i jeśli jest ono poniżej wartości referencyjnych, zleca się wtedy ocenę stężenia fT3 i fT4. Prawidłowe stężenie TSH nie wyklucza nadczynności tarczycy, ponieważ może być ono obserwowane w subklinicznej i wtórnej nadczynności tarczycy. Pomimo że wartości TSH w zakresie wartości referencyjnych odzwierciedlają zwykle prawidłowe funkcje tarczycy, trzeba mieć na uwadze, że tzw. punkt regulacyjny stężenia fT4, regulujący wydzielanie TSH przez przysadkę, jest osobniczo zmienny.
Oznaczanie stężenia fT3 stosuje się w prognozowaniu nawrotu choroby Gravesa-Basedowa lub w przypadku podejrzenia nadczynności tarczycy wywołanej amidaronem.
W zależności od tego, czy nadczynność tarczycy ma charakter pierwotny, czy wtórny, stężenie TSH może być różne. W przypadku pierwotnej nadczynności TSH jest zmniejszone, a w przypadku wtórnej nadczynności zwiększone lub w normie.
W diagnostyce nadczynności tarczycy przydatne są również badania immunologiczne oceniające stężenie przeciwciał przeciwko receptorowi dla TSH (TRAb), co pozwala na określenie przyczyny nadczynności tarczycy.
Inne pomocnicze badania laboratoryjne, które mogą być przydatne przy rozpoznaniu nadczynności tarczycy, to morfologia krwi (u osób z nadczynnością może występować anemia, obniżona liczba neutrofilów, zwiększona liczba limfocytów, monocytów i eozynofilów), lipidogram (zmniejszenie cholesterolu całkowitego i LDL, nieznaczne podwyższenie HDL i zmniejszenie triglicerydów), zwiększenie aktywności fosfatazy alkalicznej (ALT), zwiększenie stężenia wapnia całkowitego.
U osób z podejrzeniem nadczynności tarczycy o podłożu morfologicznym wykonuje się badanie ultrasonograficzne (USG). Nadczynność tarczycy powinna być różnicowana ze stanami lękowymi oraz guzem chromochłonnym nadnerczy, ponieważ nadmiar katecholamin daje podobne objawy jak w przypadku nadmiaru hormonów tarczycy.
6. Nadczynność tarczycy – leczenie
Sposób leczenia nadczynności tarczycy zależy od jej przyczyny, wieku chorego, nasilenia choroby i chorób współistniejących. Dlatego metoda leczenia jest dobierana przez lekarza indywidualnie.
W leczeniu nadczynności tarczycy stosuje się:
– leki przeciwtarczycowe (tyreostatyki), np. tiamazol i propylotiouracyl, które hamują produkcję hormonów tarczycy,
– beta-blokery jako leczenie uzupełniające, stosowane u osób z objawami sercowo-naczyniowymi i drżeniem rąk,
– leczenie jodem promieniotwórczym, leczenia nie stosuje się u kobiet ciężarnych i karmiących piersią,
– leczenie operacyjne (tyreoidektomia) polegające na usunięciu tarczycy, stosuje się u osób z podejrzeniem złośliwego nowotworu tarczycy.
W leczeniu chorób gruczołu tarczowego oprócz farmakoterapii istotne znaczenie odgrywa również prawidłowo skomponowana dieta. Dlatego też dieta w nadczynności tarczycy powinna opierać się przede wszystkim na zasadach zdrowego żywienia. Biorąc pod uwagę przyspieszony metabolizm u chorych, należy zapobiegać wyniszczeniu organizmu, gdyż chorobie towarzyszy zbyt szybka utrata masy ciała.
Do podstawowych założeń diety należą:
– energetyczność diety. Ze względu na towarzyszący nadczynności tarczycy ubytek masy ciała zaleca się osobom z prawidłowym BMI dietę normokaloryczną, natomiast wysokokaloryczną osobom z niedowagą i/lub ubytkiem masy ciała i towarzyszącym zanikiem mięśni. Dieta powinna składać się z 6–7 posiłków o małej objętości. Posiłki należy wzbogacać o produkty o wysokiej wartości energetycznej i odżywczej takie jak suszone owoce, nasiona, orzechy, awokado czy oleje roślinne;
– białko, powinno stanowić 12–15% wartości energetycznej diety. Zaleca się, aby głównym źródłem białka były chude mięsa, ryby, jaja, a także suche nasiona roślin strączkowych. W przypadku osób z ubytkiem masy ciała należy zwrócić uwagę na to, aby zawartość białka w diecie była wyższa;
– tłuszcz, głównie pochodzenia roślinnego z uwagi na konieczność dostarczenia do organizmu odpowiedniej ilości wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3. Najlepszym źródłem tego składnika będzie oliwa z oliwek, olej lniany i rzepakowy, dobrej jakości margaryna miękka, orzechy (głównie włoskie), nasiona lnu, pestki dyni i słonecznika, awokado oraz oliwki. Tłuszcz powinien pokrywać ok. 20–35% zapotrzebowania na energię;
– węglowodany powinny dostarczać wraz z dietą 50–70% energii w ciągu dnia. Istotny jest także odpowiedni udział błonnika pokarmowego (20–40 g/dobę). Zaleca się, aby węglowodany pochodziły głównie z takich źródeł jak pełnoziarniste produkty zbożowe, warzywa oraz owoce.
Ważny jest także udział innych składników odżywczych mających wpływ na prawidłowe funkcjonowanie tarczycy takich jak:
– wapń i witamina D, które wpływają na homeostazę kostną. W nadczynności tarczycy znacznie wzrasta predyspozycja do powstawania osteopenii/osteoporozy. Dietę należy zatem rozszerzyć o mleko i jego przetwory, brokuły i warzywa zielonolistne, pestki dyni, migdały, sezam, mak, suszone figi i morele, amarantus czy ryby morskie;
– jod odgrywający istotną rolę w przebiegu pracy tarczycy, przy czym zbyt duże ilości tego pierwiastka mogą przyczynić się do powstawania nadczynności tarczycy. Zalecany udział jodu w diecie powinien wynosić 150 µg/dzień. Dlatego należy unikać produktów bogatych w jod, jak algi czy wodorosty;
– kwasy tłuszczowe omega-3 wykazujące działanie immunostymulujące oraz przeciwzapalne. Składnik ten możemy znaleźć w takich produktach jak oleje roślinne, pestki, nasiona, orzechy, ryby oraz awokado;
– magnez, który wpływa na funkcjonowanie układu nerwowego. Osoby cierpiące na nadczynność tarczycy są zazwyczaj nadpobudliwe i nerwowe, dlatego też powinny unikać produktów bogatych w kofeinę, a zadbać o udział produktów będących źródłem magnezu. Pierwiastek ten łagodzi nieprzyjemne objawy rozdrażnienia, możemy go znaleźć w takich produktach jak pełnoziarniste produkty zbożowe, orzechy, migdały, kasza gryczana, nasiona słonecznika, ryż brązowy;
– potas łagodzi objawy kołatania serca, które są częstą przypadłością osób z nadczynnością tarczycy. Odpowiednia podaż potasu jest ważna nie tylko w przypadku odpowiedniej pracy serca, ale również w sytuacji pojawienia się biegunek u chorych, kiedy dochodzi do jego strat. Bogatym źródłem potasu są pomidory, ziemniaki, banany, pestki dyni, morele suszone, orzechy włoskie, kasza gryczana czy brokuły;
– produkty, które zawierają goitrogeny umożliwiają zmniejszenie ilości hormonów produkowanych przez tarczycę. Najbardziej zasobne w goitrogeny są soja, kapusta, kalafior, brokuły, brukselka, brukiew, rzepa, gorczyca czy szpinak;
– witaminy C, E, beta karoten i polifenole to jedne z najskuteczniejszych antyoksydantów w walce z wolnymi rodnikami, które również zwiększają odporność organizmu. Składniki te znajdziemy w owocach, warzywach oraz olejach roślinnych. Witamina E występuje także w orzechach i migdałach.
Istnieje kilkadziesiąt jednostek chorób dietozależnych. Choroby te powstają w wyniku nieprawidłowego odżywiania i niewystarczającej aktywności fizycznej – innymi słowy, są możliwe do uniknięcia, jeśli dbamy o zdrowy styl życia. Do najczęściej występujących zaliczamy cukrzycę typu II, otyłość, nadciśnienie tętnicze, miażdżycę, niektóre nowotwory, zapalenia jelit, alergie. Te choroby dotyczą coraz liczniejszego grona ludzi i wymagają zmiany nawyków żywieniowych. Często jest to pierwszy krok podejmowany przez specjalistów. Należy wyeliminować źródło problemu (poprawić dietę, wdrożyć aktywność fizyczną, zadbać o higienę snu czy zredukować źródła stresu), czasem na wczesnym etapie choroby np. cukrzycy, jest to jedyna i wystarczająca metoda terapeutyczna.Niestety w przypadku schorzenia istniejącego już długi czas, może okazać się niewystarczająca. Wówczas dieta stanowi doskonały fundament pod leczenie farmakologiczne prowadzone przez lekarzy.
W stanie chorobowym gospodarka energetyczna organizmu może ulegać zmianom. W zależności od schorzenia zapotrzebowanie na poszczególne składniki również może się zwiększać lub zmniejszać. Podczas opracowywania diet klinicznych, inaczej leczniczych bierzemy pod uwagę wszystkie te zmienne. Uwzględniamy schorzenia, przewlekłe leczenie, zalecenia lekarskie, wyniki badań, co pozwala na lepsze dopasowanie jadłospisu do potrzeb organizmu. W zależności od rodzaju problemu dobieramy składniki diety, ustalamy bilans energii, makro i mikroskładników, aby jak najlepiej zaspokoić zapotrzebowanie organizmu.
W dietach klinicznych zwracamy baczną uwagę na odpowiednie do potrzeb ustalenie proporcji makroskładników: białka, tłuszczu i węglowodanów. Mogą one podlegać wahaniom i w kontekście problemów zdrowotnych i wymagać modyfikacji.
niskotłuszczowe
wysokobiałkowe
lekkostrawne
wysokobłonnikowe
bezglutenowe
to doskonały sposób na:
być stosowana w chorobach:
Plan żywieniowy bazuje na łatwo dostępnych nisko przetworzonych produktach,z uwzględnieniem sezonowości warzyw i owoców.
Zawsze bierzemy po uwagę preferencje podopiecznego, a w razie potrzeby mamy do dyspozycji wymienniki produktów.
Mamy na uwadze komfort użytkowników diety, więc dostosowujemy plany do ich możliwości kulinarnych, czasu pracy i czasu na przygotowanie posiłków.
Dieta kliniczna to świetny sposób na zapewnienie organizmowi energii i sił do walki z chorobą.
Stwarzamy optymalne warunki, dostarczamy do organizmu wszystkich niezbędnych składników, zapobiegamy niedoborom lub wyrównujemy istniejące, zwiększamy komfort trawienny.
Określ swój cel treningowy, a my pomożemy Ci go osiągnąć.
Bibliografia
Bojarska-Szmygin A., Nadczynność tarczycy – wybrane zagadnienia diagnostyczne i terapeutyczne, „Medycyna Rodzinna” 1999, 2, 27–30.
Choroby wewnętrzne, red. Szczeklik A., Kraków 2005.
Diagnostyka laboratoryjna z elementami biochemii klinicznej. Podręcznik dla studentów medycyny, red. Dembińska-Kieć A., Naskalski J.W., Wrocław 2009.
De Leo S. et al., Hyperthyroidism, „Lancet” 2016, 388(10047), 906–918.
Tuchendler P., Zdrojewicz Z., Dieta w chorobach tarczycy, „Medycyna Rodzinna” 2017, 20(4), 299–303.
Wolańska-Buzalska D., Zalecenia żywieniowe w nadczynności tarczycy, ncez.pl/choroba-a-dieta/choroby-tarczycy/zalecenia-zywieniowe-w-nadczynnosci-tarczycy (12.02.2019).
Górska P., Dieta przy nadczynności tarczycy, kcalmar.com/blog/2017/06/02/dieta-przy-nadczynnosci-tarczycy/ (12.02.2019).
