Dieta GAPS – zalety, wady, komu jest polecana
Wzajemne oddziaływanie sposobu żywienia i stanu zdrowia to szerokie zagadnienie. Wielu specjalistów od lat pracuje nad odkryciem mechanizmów odpowiedzialnych za tę korelację, czego efektem jest szereg różnych modeli odżywiania. Jednym z nich jest stworzona na początku XXI w. dieta GAPS. Co kryje się pod tym pojęciem, jakie są zasady stosowania diety oraz dla kogo jest ona przeznaczona?
SPIS TREŚCI:
1. Dieta GAPS – definicja
2. Dieta GAPS – założenia
3. Dieta GAPS – zalety
4. Dieta GAPS – wady
5. Dieta GAPS – zalecenia do stosowania
6. Dieta GAPS – kontrowersje
7. Dieta GAPS – alternatywy
Określ swój cel treningowy, a my pomożemy Ci go osiągnąć.
1. Dieta GAPS – definicja
Zespół psychologiczno-jelitowy (ang. Gut And Psychology Syndrome, GAPS) to termin opisany w 2004 r. przez dr Natashę Campbell-McBride w książce GAPS: Zespół jelita-mózg. Jego koncepcja opiera się na istnieniu połączenia między mózgiem a przewodem pokarmowym, przez co narządy te wzajemnie na siebie oddziałują. Zakłada on, że zaburzenia w pracy jelit mogą osłabiać ich zdolność do ochrony przed szkodliwymi bakteriami i toksynami z pożywienia oraz środowiska zewnętrznego, co prowadzi do rozwoju stanu zapalnego, chorób (m.in. choroby Leśniowskiego-Crohna, zaburzeń ze spektrum autyzmu, depresji czy ADHD), alergii i nietolerancji pokarmowych, zaś poprzez stosowanie diety możliwe jest zatrzymanie oraz odwrócenie tego procesu. Niezbędne jest jednak podkreślenie, że pojęcie to opiera się jedynie na spostrzeżeniach autorki i na chwilę obecną brakuje rzetelnych danych zebranych na podstawie obserwacji dużej grupy pacjentów w badaniach klinicznych, które potwierdzałyby istnienie tego zespołu oraz związanych z nim następstw.
2. Dieta GAPS – założenia
Dieta GAPS jest dietą eliminacyjną o ściśle określonych zasadach. Zakłada wykluczenie wielu rodzajów żywności – przede wszystkim źródeł węglowodanów złożonych (zbóż, warzyw skrobiowych), pasteryzowanego nabiału i produktów wysokoprzetworzonych, a następnie powolne powtórne włączanie ich do jadłospisu. Menu bazuje w dużej mierze na żywności pochodzenia zwierzęcego: mięsie, rybach, jajach oraz tłuszczu zwierzęcym. Dodatkowe ograniczenia tyczą się pochodzenia produktów oraz metody ich obróbki. Niedozwolone jest korzystanie z mikrofali, a spożywana żywność powinna być pochodzenia organicznego.
Dieta GAPS dzieli się na 3 fazy. Pełen cykl trwa przeciętnie 2,5–3 lata. Wyróżnia się:
– fazę wstępną – najbardziej radykalną, w której liczba produktów wykluczonych jest bardzo duża; jadłospis bazuje przede wszystkim na bulionach, kiszonych warzywach, domowym nabiale, a następnie również mięsie i warzywach;
– pełną dietę GAPS – menu skrajnie niskowęglowodanowe, oparte głównie na produktach zwierzęcych oraz owocach i warzywach;
– reintrodukcję, czyli ponowne wprowadzanie produktów do jadłospisu.
Dodatkowo podczas stosowania diety zaleca się przyjmowanie suplementów: probiotyków (preparatów zawierających bakterie korzystnie oddziałujące na stan flory jelitowej oraz pracę przewodu pokarmowego), oleju z wątroby dorsza (źródła nienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3, witamin A i D), niezbędnych kwasów tłuszczowych oraz enzymów trawiennych.
3. Dieta GAPS – zalety
Wśród zalet diety GAPS wymienić można jej jasne zasady – konkretnie ustalone zalecane i zakazane produkty, a także następujące po sobie etapy oraz fazy. Jej stosowanie nie wiąże się z koniecznością liczenia wartości energetycznej czy makroskładników w posiłku, poleca jedynie spożywanie poszczególnych produktów. Nie wymaga także wprowadzania celowych ograniczeń kalorycznych, jednak w początkowej fazie, ze względu na listę dozwolonych i wykluczonych produktów, dostarczenie organizmowi odpowiedniej ilości energii jest bardzo trudne.
4. Dieta GAPS – wady
Dieta GAPS jest niezwykle wymagającym modelem żywienia – rygorystyczne zasady oraz duża liczba ograniczeń sprawiają, że pacjent musi poświęcać wiele energii na planowanie i przygotowywanie posiłków. Zwłaszcza w początkowym etapie potrawy znacznie różnią się od stosowanych w tradycyjnej diecie, co oznacza konieczność osobnego sporządzania dań dla pacjenta oraz pozostałych domowników. Wykorzystywane w diecie artykuły spożywcze powinny być organiczne, co może wiązać się z wymogiem zmiany przyzwyczajeń dotyczących zakupów oraz z poszukiwaniem miejsc, które taką żywność oferują. Ponadto produkty organiczne są często droższe niż te konwencjonalne. Dieta GAPS wymaga również dobrych umiejętności kulinarnych, jako że większość posiłków musi zostać przygotowana samodzielnie – łącznie z domowymi kiszonkami oraz nabiałem. Ograniczona liczba dozwolonych produktów sprawia, że jedzenie poza domem – podczas wyjść do restauracji oraz wydarzeń towarzyskich, np. wesel czy urodzin – jest właściwie niemożliwe. Wymaga również dużych nakładów czasu, gdyż rozpoczęcie diety wiąże się ze zobowiązaniem do jej kontynuowania przez kilka lat.
Ograniczenia diety GAPS sprawiają, że w początkowej fazie (bazującej na bulionach oraz kiszonych warzywach) nie jest ona w stanie zaspokoić zapotrzebowania organizmu na energię oraz makro- i mikroelementy. W późniejszym okresie natomiast ryzyko wystąpienia niedoborów jest bardzo duże – dotyczy przede wszystkim błonnika (co związane jest z eliminacją zbóż oraz części warzyw), witamin z grupy B (pozyskiwanych głównie ze zbóż) oraz wapnia i witaminy D (zapewnianych dzięki nabiałowi, który występuje w diecie w niewielkiej ilości). Ze względu na to, że menu bazuje na produktach odzwierzęcych, udział nasyconych kwasów tłuszczowych może być większy niż w tradycyjnym modelu żywienia. Minusem jest również fakt, że konstrukcja diety nie pozwala na jej stosowanie przez wegetarian oraz wegan.
Bardzo istotną wadą diety GAPS jest brak dowodów naukowych na jej skuteczność – wszystkie korzyści związane z jej stosowaniem stwierdzono na podstawie obserwacji pacjentów oraz ich subiektywnej ocenie – brakuje natomiast badań prowadzonych przez ośrodki naukowe, które potwierdzałyby efekty odnotowywane przez autorkę programu.
5. Dieta GAPS – zalecenia do stosowania
Warto podkreślić, że obecnie dieta GAPS nie jest rekomendowana przez wytyczne zgodne z medycyną opartą na faktach (ang. evidence-based medicine) jako sposób żywienia w konkretnych jednostkach chorobowych. By móc określić korzyści oraz wady, a także długoterminowe efekty jej stosowania, konieczne jest przeprowadzenie szeroko zakrojonych badań. Nie jest to także model stworzony oraz polecany w celu redukcji masy ciała.
6. Dieta GAPS – kontrowersje
Rozpatrując zasadność stosowania diety GAPS, warto przyjrzeć się pojęciu „diet cud” (ang. fad diets). Jest to określenie popularnych oraz nowatorskich programów żywieniowych obiecujących spektakularne efekty w krótkim czasie przy zastosowaniu konkretnych interwencji o prostej i jasnej konstrukcji. Zwykle ich celem ma być redukcja masy ciała; w niektórych sytuacjach zapewniać mają także poprawę stanu zdrowia.
Wśród charakterystycznych cech diet tego typu można wymienić m.in:
– obietnicę szybkiego osiągnięcia celu,
– skupienie na wprowadzeniu krótkoterminowych zmian w opozycji do rozwiązań długofalowych, co sprawia, że ich stosowanie przez całe życie nie jest możliwe,
– założenie eliminacji bądź promocji konkretnych grup produktów (podział na „dobre” i „złe”),
– trudności w zapewnieniu odpowiedniej ilości składników odżywczych,
– potencjalną szkodliwość dla osób z chorobami przewlekłymi,
– sprzeczność mechanizmu odpowiedzialnego za obiecywane rezultaty z zasadami biochemii,
– brak naukowych dowodów na ich skuteczność (A. Tahreem i wsp. 2022).
Dieta GAPS dobrze wpisuje się w te kryteria – szczegółowe wytyczne opierają się przede wszystkim na stosowaniu oraz unikaniu konkretnych produktów przez określony czas w celu osiągnięcia założonego celu. Wdrażane restrykcje utrudniają zapewnienie odpowiedniej ilości składników odżywczych. Brakuje także prac naukowych, które badają w sposób metodyczny efekty diety oraz porównują je z efektami innych interwencji. Na podstawie obserwacji programów żywieniowych z tej grupy (np. dieta Paleo, dieta Atkinsa) zauważono, że stosowanie ich przez dłuższy czas wpływało negatywnie na stan zdrowia (A. Tahreem i wsp. 2022). Z tego względu do diet cud lepiej podchodzić z rezerwą oraz wybierać sprawdzone i rekomendowane metody terapii.
Warto mieć na uwadze, że dieta GAPS oferuje detoksykację organizmu, co również stanowi cechę wspólną dla niektórych diet cud. Jest to założenie niezgodne z podstawami fizjologii (funkcjonowania) ludzkiego organizmu. Za usuwanie wszelkiego rodzaju odpadów i toksyn odpowiadają nerki oraz wątroba (część wydalana jest także z potem), a pełnienie tej funkcji przez wspomniane organy nie jest związane ze stosowanym sposobem żywienia (A. Tahreem i wsp. 2022).
Problematyczny jest również sam termin zespołu psychologiczno-jelitowego, który dotychczas nie został opisany w pracach naukowych i nie jest powszechnie wykorzystywany. Wzajemne oddziaływanie układów nerwowego oraz pokarmowego trafniej opisuje pojęcie „oś mózgowo-jelitowa” oraz wpływ bakterii (mikrobioty) jelita na jej funkcjonowanie. Autorzy przeglądów naukowych zauważają możliwy udział osi w rozwoju chorób neurologicznych (choroba Parkinsona, depresja, zaburzenia ze spektrum autyzmu) oraz zespołu jelita drażliwego. Podkreślają oni jednak, że obecnie dostępne dane są niewystarczające, by formułować jednoznaczne wnioski oraz zalecenia dotyczące działań terapeutycznych, gdyż zostały zebrane na podstawie badań prowadzonych na małych grupach ludzi, często różniących się od siebie (K. Socała i wsp. 2022; K. Margolis i wsp. 2021).
W przypadku pacjentów zmagających się z ADHD badania na temat wpływu diety na objawy choroby (w tym restrykcyjnych diet eliminacyjnych, ang. few foods diet) również są na wczesnym etapie. Brak wystarczających danych nie pozwala na sformułowanie rekomendacji dotyczących postępowania dietetycznego w tym zaburzeniu (L. Pessler i wsp. 2017).
7. Dieta GAPS – alternatywy
Dieta GAPS jest bardzo restrykcyjnym programem wymagającym wielu poświęceń oraz starannego przygotowywania i planowania posiłków, którego krótko- oraz długoterminowe skutki są trudne do przewidzenia, co wynika z braku dowodów naukowych na jej skuteczność. W przypadku wystąpienia problemów ze strony przewodu pokarmowego, nietolerancji, alergii oraz zaburzeń psychologicznych należy skonsultować się ze specjalistami (m.in. lekarzem, dietetykiem, psychologiem) w celu dobrania odpowiednich metod terapii oraz diety uwzględniającej indywidualne potrzeby i eliminacje.
Bibliografia
Campbell-McBride N., What is GAPS?, gapsdiet.com/about/ (21.11.2022).
GAPS Diet (Gut and Psychology Syndrome), vanitadahia.com/files/diet/gaps-diet.pdf (21.11.2022).
Howley E.K., GAPS Diet, health.usnews.com/best-diet/gaps-diet (21.11.2022).
Margolis K.G., Cryan J.F., Mayer E.A., The Microbiota-Gut-Brain Axis: From Motility to Mood, „Gastroenterology” 2021, 160(5), 1486–1501.
Pelsser L.M. et al., Diet and ADHD, Reviewing the Evidence: A Systematic Review of Meta-Analyses of Double-Blind Placebo-Controlled Trials Evaluating the Efficacy of Diet Interventions on the Behavior of Children with ADHD, „PloS One” 2017, 12(1), epub.
Socała K. et al., The role of microbiota-gut-brain axis in neuropsychiatric and neurological disorders, „Pharmacological Research” 2022, 172, epub.
Tahreem A. et al., Fad Diets: Facts and Fiction, „Frontiers in Nutrition” 2022, 9, epub.