Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) w zaburzeniach odżywiania
Zaburzenia odżywiania to poważny problem, liczba przypadków z roku na rok wzrasta. Wiąże się z konsekwencjami zarówno fizycznymi, jak i psychicznymi i jest ogromnym wyzwaniem zarówno dla osób, które go doświadczają, jak i dla systemu ochrony zdrowia. Do zaburzeń odżywiania zalicza się m.in. anoreksję nervosę, bulimię nervosę, ortoreksję czy zespół napadowego objadania się. U podłoża każdego z nich leżą skomplikowane wzorce zachowań, myśli i emocji, które często mają swoje źródło w niekorzystnych przekonaniach, niskiej samoocenie i nieprawidłowej relacji z jedzeniem. Właśnie dlatego zrozumienie natury, przyczyn, skutków zaburzeń odżywiania oraz zastosowanie odpowiedniego podejścia terapeutycznego są kluczowe w radzeniu sobie z nimi. Jedną z najczęściej wykorzystywanych metod leczenia jest terapia poznawczo-behawioralna (CBT – Cognitive behavioral therapy).
SPIS TREŚCI:
1. Przyczyny zaburzeń odżywiania
2. Czym jest terapia poznawczo-behawioralna
3. Techniki wykorzystywane w CBT w przypadku zaburzeń odżywiania
5. Rola dietetyka w terapii poznawczo-behawioralnej
Określ swój cel treningowy, a my pomożemy Ci go osiągnąć.
1. Przyczyny zaburzeń odżywiania
Zaburzenia odżywiania są złożonym problemem, którego podłoże jest wieloaspektowe. Często wynikają one z kombinacji czynników psychologicznych, społecznych i środowiskowych. Ryzyko ich rozwinięcia występuje przede wszystkim u osób, które charakteryzują się niską samooceną, perfekcjonizmem czy wysokim poziomem lęku. U takich osób znacznie częściej pojawiają się negatywne myśli dotyczące wyglądu i masy ciała.
Czynniki społeczne i kulturowe, jak presja społeczna, znacząco wpływają na postrzeganie piękna oraz normy dotyczące ciała, co może prowadzić do wykształcenia niezdrowych praktyk żywieniowych i powstawania zaburzeń odżywiania.
Nie bez znaczenia są też czynniki środowiskowe, takie jak konflikty rodzinne, nadużycia seksualne, przemoc czy brak wsparcia. Osoby, które ich doświadczają, mogą wykorzystywać jedzenie jako sposób na radzenie sobie z trudnymi emocjami. Przyjemność związana ze spożywaniem posiłków może mieć pozytywny wpływ na nastrój i chwilowo poprawiać samopoczucie. Ponadto jedzenie może ogrywać rolę pewnego rodzaju rekompensaty emocjonalnej. Osoby, które borykają się z negatywnymi uczuciami czy stresem, mogą sięgać po produkty spożywcze jako nagrodę za radzenie sobie z problemami. Dodatkowo jedzenie może dawać poczucie kontroli w sytuacjach, gdy inne aspekty życia wydają się niepewne lub nieprzewidywalne.
Warto zwrócić uwagę, że często zaburzenia odżywiania współistnieją z innymi problemami psychicznymi. Osoby z zaburzeniami nastroju, lękami czy zaburzeniami osobowości mogą być bardziej podatne na rozwój zaburzeń odżywiania.
Ogólnie rzecz biorąc, przyczyny zaburzeń odżywiania są skomplikowane i różnią się w zależności od indywidualnych cech osoby. Terapia jest kluczowa w ich identyfikacji, a następnie pracy nad nimi, aby poprawić zdrowie psychiczne i fizyczne pacjentów (J. Treasure, T.A. Duarte, U. Schmidt 2020).
2. Czym jest terapia poznawczo-behawioralna
To podejście terapeutyczne, które opiera się na założeniu, że zachowania są ściśle związane z myślami, emocjami i przekonaniami i wzajemnie na siebie oddziałują. CBT koncentruje się na identyfikacji negatywnych wzorców myślowych i zachowań, które mogą przyczyniać się do problemów zdrowotnych lub emocjonalnych, i pracowaniu nad nimi. Finalnym celem jest zmiana nawyków na bardziej korzystne.
Terapia poznawczo-behawioralna opiera się na naukowych badaniach i empirycznie potwierdzonych technikach, co sprawia, że jest jednym z najbardziej udokumentowanych i skutecznych podejść terapeutycznych. Wykorzystuje się ją w wielu obszarach, w tym w leczeniu depresji, lęków, fobii, zaburzeń odżywiania, stresu pourazowego, problemów ze snem czy uzależnień (NHS 2022).
3. Techniki wykorzystywane w CBT w przypadku zaburzeń odżywiania
Podstawą terapii poznawczo-behawioralnej w przypadku zaburzeń odżywiania jest edukacja pacjenta na temat choroby. Ma to kluczowe znaczenie, ponieważ pomaga zrozumieć, dlaczego dana osoba doświadcza pewnych myśli, emocji i zachowań oraz jakie są potencjalne ich skutki (M.J. Castro Alija 2022).
Terapeuci CBT opierają całą pracę na monitorowaniu myśli i emocji, aby uświadomić podopiecznym związek z destrukcyjnymi zachowaniami. Pacjent powinien w trakcie procesu terapeutycznego zwracać uwagę na myśli dotyczące jedzenia, ciała, masy ciała oraz ogólnego wyglądu, a także na towarzyszące im odczucia. Psycholog pomaga zweryfikować, w jaki sposób te dwa aspekty wpływają na zachowania żywieniowe. Ważnym elementem jest też zwrócenie uwagi na tzw. myśli automatyczne, które pojawiają się mimowolnie w odpowiedzi na konkretne bodźce.
Po zaobserwowaniu schematów myśli i zachowań przychodzi czas na ich zmianę. Na pierwszym etapie konieczne jest zakwestionowanie destrukcyjnych przekonań poprzez zadanie sobie pytań, czy są one logiczne i rzeczywiście oparte na faktach. Pozwala to na wykrycie myśli irracjonalnych i nieprawdziwych. Następnie terapeuta pomaga pacjentowi zebrać dowody, które potwierdzają negatywne myśli lub im zaprzeczają. Przykładem mogą być przeszłe pozytywne doświadczenia i sukcesy. Na dalszym etapie celem jest znalezienie alternatywnych sposobów myślenia i finalnie wprowadzenie ich w codziennych sytuacjach.
W kontekście zaburzeń odżywiania terapia poznawczo-behawioralna bardzo mocno koncentruje się na nauce radzenia sobie ze stresem i trudnymi emocjami, ponieważ choroba jest często wynikiem braku tej umiejętności. Jej rozwijanie składa się z kilku elementów. Kluczowa jest nauka identyfikowania i nazywania emocji oraz świadomego zwracania uwagi na reakcje z nimi związane. W miarę jak pacjent zyskuje umiejętności rozumienia swoich emocji, terapeuta wprowadza techniki radzenia sobie z nimi. Mogą to być techniki relaksacyjne takie jak głębokie oddychanie, medytacja czy progresywna relaksacja mięśni, ale także nauka rozwiązywania problemów, akceptacji ich czy rozwijania asertywności.
Terapeuci CBT dążą do tego, aby pacjent zdobył zestaw zdrowych i adaptacyjnych narzędzi, które pozwolą mu konstruktywnie reagować na trudne emocje, zamiast wybierać niezdrowe zachowania okołożywieniowe.
Równolegle z pracą nad emocjami rozpoczyna się wprowadzanie stopniowych zmian. Pierwszym etapem w tym przypadku jest określenie konkretnych celów, które będą realne do osiągnięcia i długoterminowego utrzymania. Może to być np. praca nad regularnością posiłków, wprowadzenie różnorodności do diety, eliminacja nadmiernego jedzenia czy kontrola kompulsywnych zachowań.
Bardzo ważne przy stawianiu celów jest zaplanowanie małych kroków niezbędnych do ich osiągnięcia i ułożenie konkretnego planu działania – dzięki temu pacjent nie czuje się przytłoczony wielką zmianą. Terapeuta i podopieczny regularnie monitorują postępy, co pozwala na dostosowywanie planów w zależności od potrzeb. Bardzo ważne jest też celebrowanie nawet małych sukcesów i nagradzanie się za nie. Nie musi być to jednak wielkie świętowanie, wystarczy skierować w swoim kierunku miłe słowo i powiedzieć sobie: „Dobra robota!”. Zauważanie nawet najmniejszych postępów pomaga budować poczucie samoskuteczności i wzmacnia motywację.
W rozwoju zaburzeń odżywiania ważną rolę odgrywa samoakceptacja, z tego względu praca nad nią jest istotnym punktem terapii poznawczo-behawioralnej. Pomaga zrozumieć, że wartość i tożsamość nie zależą od masy ciała czy wyglądu, co przyczynia się do poprawy ogólnego stanu zdrowia psychicznego i emocjonalnego (M. De Jong., M. Schoorl, H.W. Hoek 2018).
4. Skuteczność CBT
Skuteczność terapii poznawczo-behawioralnej w leczeniu zaburzeń odżywiania jest dobrze udokumentowana i szeroko badana. CBT jest jednym z najczęściej stosowanych podejść terapeutycznych w tej dziedzinie i okazuje się być skutecznym narzędziem w poprawie zdrowia psychicznego i fizycznego pacjentów cierpiących na różnego rodzaju zaburzenia odżywiania.
W anoreksji CBT pomaga pacjentom zmieniać negatywne przekonania dotyczące masy ciała i wyglądu oraz pracować nad rekonstrukcją myśli i zachowań związanych z jedzeniem. Z kolei przy leczeniu bulimii i zespołu kompulsywnego objadania się wspiera w identyfikacji i zmianie nawyku objadania się, a także w nauce zdrowych strategii radzenia sobie z emocjami.
Badania sugerują, że efekty terapii CBT mogą utrzymywać się na długo po zakończeniu terapii. Wprowadzane zmiany myślenia i zachowań zazwyczaj są trwałe, pomaga to zapobiegać nawrotom. Warto też wspomnieć, że terapia poznawczo-behawioralna nie tylko poprawia zdrowie psychiczne, ale może również przyczynić się do poprawy zdrowia fizycznego poprzez redukcję destrukcyjnych zachowań związanych z jedzeniem i kontrolą masy ciała. Jej skuteczność może być wzmacniana poprzez indywidualne dostosowanie do potrzeb pacjenta oraz uwzględnienie kontekstu i okoliczności problemu (J. Linardon 2017).
W jednym z badań sprawdzano skuteczność terapii poznawczo-behawioralnej w leczeniu bulimii oraz zespołu napadowego objadania się, a następnie porównywano ją z terapią psychoanalityczną. 7 razy więcej badanych zanotowało znaczącą poprawę w przypadku CBT po 5 miesiącach praktykowania terapii. Po 2 latach było to 3 razy więcej, co wskazuje, że terapia poznawczo-behawioralna przynosi znacznie szybsze efekty niż terapia psychoanalityczna (S. Poulsen i wsp. 2016). Natomiast w porównaniu z 20-tygodniową terapią interpersonalną terapia CBT była ponad 2 razy bardziej skuteczna (C.G. Fairburn i wsp. 2015).
5. Rola dietetyka w terapii poznawczo-behawioralnej
Kluczowym elementem skutecznego leczenia zaburzeń odżywiania jest holistyczne podejście. W tym kontekście rola dietetyka lub psychodietetyka oraz psychoterapeuty jest niezwykle istotna. Współpraca tych specjalistów może przynieść liczne korzyści osobom cierpiących na zaburzenia odżywiania.
Dietetyk lub psychodietetyk odgrywa kluczową rolę w edukowaniu pacjentów na temat zdrowego żywienia, równowagi dietetycznej oraz konieczności dostarczania organizmowi odpowiednich składników odżywczych. Opracowanie spersonalizowanego planu żywieniowego uwzględniającego indywidualne potrzeby i cele pacjenta może pomóc w przywróceniu prawidłowej masy ciała i poprawie zdrowia fizycznego. Warto jednak podkreślić, że w leczeniu zaburzeń odżywiania aspekty emocjonalne są równie ważne, a często nawet ważniejsze niż kwestie dietetyczne. Wsparcie zarówno w obszarze fizycznym, jak i emocjonalnym znacząco zwiększa szanse na wyzdrowienie i osiągnięcie długotrwałych efektów zdrowotnych (M. Jaworski i wsp. 2017).
6. Wyzwania
Mimo że terapia poznawczo-behawioralna jest najskuteczniejszą metodą leczenia zaburzeń odżywiania, wiąże się z wieloma wyzwaniami dla psychologa. Osoby cierpiące na zaburzenia odżywiania często wykazują oporność na zmiany, co może utrudniać wprowadzanie nowych strategii terapeutycznych. Może to wynikać z obsesyjnej kontroli nad jedzeniem i masą ciała, która charakteryzuje wiele z tych zaburzeń.
Pacjenci borykają się również z niską samooceną oraz negatywnym postrzeganiem swojego ciała. Wyzwanie polega na pomocy w przepracowaniu tych negatywnych przekonań i wsparciu pacjentów w budowaniu poczucia własnej wartości niezależnie od masy ciała czy wyglądu. Ponadto często pacjenci cierpią na współistniejące zaburzenia psychiczne takie jak depresja czy lęki. Terapia CBT musi uwzględniać te aspekty, aby efektywnie identyfikować pierwotne przyczyny i skutecznie radzić sobie z współistniejącymi problemami.
Kolejnym wyzwaniem jest konieczność zmiany nawyków żywieniowych. Pacjenci z zaburzeniami odżywiania mogą mieć trudności w radzeniu sobie z pokusami związanymi z niezdrowym jedzeniem. Ważne, aby terapeuci potrafili wspierać pacjentów w tym procesie i pomagali im opracować zdrowsze nawyki żywieniowe.
Współpraca pacjenta z terapeutą to kluczowy element terapii CBT. Wymaga aktywnego zaangażowania zarówno podczas sesji terapeutycznych, jak i w życiu codziennym. Niektórzy pacjenci mogą jednak napotykać trudności z zaangażowaniem się w ten proces, co wymaga jeszcze większego wsparcia i motywacji.
7. Podsumowanie
W ostatnich latach znacząco wzrasta liczba osób zmagających się z trudnościami związanymi z odżywianiem, w tym z zaburzeniami odżywiania. Ich źródłem są negatywne wzorce myśli, zachowań i emocji. Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) jest skutecznym podejściem w ich leczeniu.
Przyczyny zaburzeń odżywiania są różnorodne – wynikają z czynników psychologicznych i społecznych, jak presja społeczeństwa czy problemy rodzinne. Osoby z niską samooceną, zmagające się z lękiem, perfekcjoniści są bardziej podatni na ich wystąpienie.
Terapia CBT koncentruje się na zmianie negatywnych wzorców myślowych i zachowań. Pomaga pacjentom w identyfikacji i kwestionowaniu tych wzorców oraz budowaniu zdrowszych nawyków. Wprowadza też strategie radzenia sobie ze stresem i trudnymi emocjami, co jest istotne w leczeniu zaburzeń odżywiania.
Skuteczność terapii CBT jest potwierdzona badaniami i znajduje zastosowanie w leczeniu różnych zaburzeń odżywiania, jak anoreksja i bulimia. Jest jednak wyzwaniem ze względu na oporność pacjentów na zmiany, niską samoocenę czy współistniejące problemy psychiczne. Współpraca i dostosowanie terapii do potrzeb pacjenta są kluczowe w osiągnięciu pozytywnych rezultatów.
Określ swój cel treningowy, a my pomożemy Ci go osiągnąć.
Bibliografia
Castro Alija M.J. et al., Alimentary and nutritional education in eating disorders, „Nutrición Hospitalaria” 2022, 39(2), 27–32.
De Jong M., Schoorl M., Hoek H.W., Enhanced cognitive behavioural therapy for patients with eating disorders: a systematic review, „Current Opinion in Psychiatry” 2018, 31(6), 436–444.
Fairburn C.G. et al., A transdiagnostic comparison of enhanced cognitive behaviour therapy (CBT-E) and interpersonal psychotherapy in the treatment of eating disorders, „Behaviour Research and Therapy” 2015, 70, 64–71.
Jaworski M. et al., Nutritional rehabilitation in anorexia nervosa: the role and scope of dietitian’s work in a therapeutic team, „Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu” 2017, 23(2), 122–128.
Linardon J. et al., The efficacy of cognitive-behavioral therapy for eating disorders: A systematic review and meta-analysis, „Journal of Consulting and Clinical Psychology” 2017, 85(11), 1080–1094.
Overview – Cognitive behavioural therapy (CBT), nhs.uk/mental-health/talking-therapies-medicine-treatments/talking-therapies-and-counselling/cognitive-behavioural-therapy-cbt/overview/ (24.08.2023).
Poulsen S. et al., A randomized controlled trial of psychoanalytic psychotherapy or cognitive-behavioral therapy for bulimia nervosa, „American Journal of Psychiatry” 2014, 171(1), 109–116.
Treasure J., Duarte T.A., Schmidt U., Eating disorders, „Lancet” 2020, 395(10227), 899–911.
