Słodka pułapka – czy cukier może być uzależniający
Uzależnienia są bardzo dużym problemem w społeczeństwie. Generują wiele problemów zarówno dla samej osoby uzależnionej, jak i całego jej otoczenia. Przez wiele lat z nałogiem utożsamiane były głównie używki takie jak alkohol, papierosy czy narkotyki. Z czasem częściej zaczęto mówić o uzależnieniach behawioralnych, np. od hazardu, zakupów, a od niedawna także od używania telefonu czy komputera. Ostatnio coraz chętniej dyskutowanym tematem jest uzależnienie od jedzenia, a zwłaszcza od cukru. Zdania na temat jego faktycznego występowania są podzielone, dlatego warto przyjrzeć się dostępnej wiedzy, aby ocenić, czy spożywanie cukru rzeczywiście może stać się nałogiem.
SPIS TREŚCI:
1. Jak w teorii działa uzależnienie
2. Badania na szczurach
3. Argumenty za istnieniem uzależnienia od cukru
4. Argumenty przeciwko istnieniu uzależnienia od cukru
5. Zalecenia dotyczące spożycia cukru
6. Podsumowanie
Określ swój cel treningowy, a my pomożemy Ci go osiągnąć.
1. Jak w teorii działa uzależnienie
Według definicji WHO uzależnienie to stan psychiczny wynikający z interakcji między substancją a organizmem człowieka, który objawia się zmianą zachowania i ciągłą lub okresową koniecznością przyjmowania danej substancji. Celem jest doświadczanie jej pozytywnego wpływu na psychikę lub unikanie negatywnych objawów wynikających z jej braku. Istnieje kilka teorii wyjaśniających powstawanie nałogów, ale najpowszechniejsza jest teoria biologiczna.
Z fizjologicznego punktu widzenia uzależnienie powstaje w wyniku zaburzenia funkcjonowania układów nagrody, poznawczego i emocjonalnego, co skutkuje zmianami w wydzielaniu serotoniny i dopaminy. Największe znaczenie w tym przypadku przypisuje się jednak dopaminie, która jest neuroprzekaźnikiem nazywanym inaczej substancją szczęścia. W odpowiedzi na przyjęcie uzależniającej substancji dochodzi do nadmiernego wyrzutu dopaminy, co wywołuje na tyle przyjemne uczucie w organizmie, że dąży on do jego powtórzenia. Ciało szybko dostosowuje się do poprzedniej dawki i po krótkim czasie nie reaguje już na nią w ten sam sposób – z tego względu zarówno ilość, jak i częstotliwość musi za każdym razem być większa, aby wywołać ten sam efekt (R.A. Wise, M.A. Robble 2020).
Warto mieć świadomość, że nie u każdego uzależnienie rozwinie się od razu; są osoby, które mimo regularnego przyjmowania konkretnych substancji, nie wpadną w nałóg w ogóle. Wynika to z wielu aspektów – nie tylko wewnętrznych, ale i środowiskowych. Wśród czynników predysponujących można wyróżnić: trudną sytuację socjoekonomiczną, brak wsparcia otoczenia, trudności z radzeniem sobie z emocjami, brak asertywności, niską samoocenę czy pustkę emocjonalną (A.M. Morales i wsp. 2020).
2. Badania na szczurach
Teoria istnienia uzależnienia od jedzenia – a zwłaszcza od cukru – ma zarówno zwolenników, jak i przeciwników, a dyskusje są toczone już od wielu lat.
Wiele osób słyszało o słynnym badaniu na szczurach, które postawione przed wyborem między wodą z sacharozą a kokainą wybierały cukier (R.H. Lustig, L.A. Schmidt, C.D. Brindis 2012). Badanie to stało się podstawą do podejrzewania, że cukier wykazuje nawet silniejsze właściwości uzależniające niż narkotyki. Nie jest to jednak tak proste, jak mogłoby się wydawać.
Zwierzęta preferowały słodycze tylko dlatego, że efekt ich działania jest obserwowany znacznie szybciej niż w przypadku środków odurzających (2 sekundy kontra 60 sekund). Chodzi tu o brak zdolności zwierząt do odraczania gratyfikacji. Udowodniono to kilka lat później w innym badaniu, w którym zmuszano szczury do czekania na nagrodę. Im dłuższy był czas odraczania gratyfikacji, tym więcej szczurów wybierało kokainę (A.N. Samaha 2021). Inny problem związany z eksperymentem z 2012 r. jest taki, że zwierzęta to nie ludzie, więc nie można bezpośrednio przekładać ich zachowania na zachowania ludzkie.
Kolejne eksperymenty na szczurach pokazały jednak, że podczas spożywania glukozy aktywowane zostają te same receptory w mózgu co przy zażywaniu substancji psychoaktywnych. Co więcej, w obu przypadkach dochodzi do wydzielania dopaminy i hamowania wydzielania acetylocholiny przez jądra półleżące, czyli jeden z obszarów mózgu. Warto jednak podkreślić, że w trakcie jedzenia cukru aktywowane są inne neurony w obrębie jądra półleżącego niż przy uzależnieniu od innych substancji, dlatego trudno jest mówić tu o tym samym efekcie. Poza tym po spożyciu cukru spadek poziomu dopaminy następuje znacznie szybciej niż po przyjęciu narkotyków (N.M. Avena, P. Rada, B.G. Hoebel 2008).
3. Argumenty za istnieniem uzależnienia od cukru
Zwolennicy teorii uzależnienia od słodkiego smaku podkreślają, że w przypadku długotrwałego przyjmowania dużych dawek glukozy nagłe ograniczenie jej spożywania wiąże się ze spadkiem poziomu dopaminy w organizmie – dokładnie tak jak dzieje się to w przypadku abstynencji od innych używek. Nie obserwuje się jednak klasycznych objawów zespołu odstawiennego. Badacze sugerują, że bardzo często występują zachowania podobne do objawów zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD). Zdarza się również, że pojawiają się epizody silnego obniżenia nastroju – znikają one po spożyciu cukru, gdyż następuje ponowny wyrzut dopaminy (R.J. Johnson i wsp. 2011). Po przyjęciu cukru wzrasta także poziom serotoniny, która znacząco poprawia samopoczucie. Po dłuższym czasie może jednak dojść do wyczerpania serotoniny w mózgu i zaniku tego efektu ze względu na jej wyczerpanie (J.J. DiNicolantonio, J.H. O’Keefe, W.L. Wilson 2017).
Aby uzależnienie mogło zostać zdiagnozowane, spełnione muszą być 2–3 z 11 warunków. W przypadku nadmiernego spożywania cukru wskazuje się ich o wiele więcej. Są to m.in. objadanie się, silne pragnienie spożycia, stopniowy wzrost tolerancji na dawkę, objawy odstawienne, większa tendencja do rozwinięcia innych uzależnień czy uwalnianie dopaminy w odpowiedzi na spożycie (J.J. DiNicolantonio, J.H. O’Keefe, W.L. Wilson 2017). Z tego względu teoretycznie powinno się uznać istnienie tego nałogu.
Ciekawy jest też fakt, że nawet 30% osób otyłych, które spożywają duże ilości słodyczy, po operacji bariatrycznej żołądka wpadają w nałóg, np. w alkoholizm lub narkomanię. Może to świadczyć o tym, że używki działają na nie w taki sam sposób, w jaki działał wcześniej cukier lub jedzenie ogółem (L. Fowler, V. Ivezaj, K.K. Saules 2014). Przyczyn tego stanu rzeczy może być wiele. Po operacji bariatrycznej dochodzi do zwiększenia wrażliwości i zmniejszenia tolerancji organizmu na różne substancje, więc znacznie szybciej może dojść do rozwinięcia uzależnienia. Innym powodem może być wystąpienie zaburzeń odżywiania ze względu na strach przed ponownym zwiększeniem masy ciała. Jest to duże obciążenie psychiczne, które zwiększa ryzyko sięgania po używki w celu zapomnienia o trudnościach. W przypadku wcześniej występującego zjawiska kompulsywnego objadania się niektóre osoby mogą odczuwać potrzebę wykorzystania podobnego zachowania, aby poradzić sobie z trudnymi emocjami. W takich sytuacjach często pada właśnie na alkohol lub narkotyki (M. Özkan, M. Kavak 2022).
Mówi się też o tym, że ze względu na szybki wyrzut glukozy i tak samo szybki jej spadek w odpowiedzi na przyjęcie cukrów prostych istnieje konieczność ponownego dostarczenia energii. Według niektórych zwolenników teorii jest to wystarczający argument sugerujący uzależniające działanie słodyczy (J.J. DiNicolantonio, J.H. O’Keefe, S.C. Lucan 2015).
4. Argumenty przeciwko istnieniu uzależnienia od cukru
Najczęściej wymienianym argumentem przeciwko uznaniu istnienia uzależnienia od cukru jest fakt, że nie da się całkowicie wyeliminować go z diety, ponieważ stanowi dodatek do wielu produktów spożywczych, nawet tych niesłodkich. Z tego względu schemat leczenia ewentualnego uzależnienia nie może opierać się na abstynencji, tak jak dzieje się to w przypadku innych nałogów. Przeciwnicy podkreślają również, że nadmierna konsumpcja cukru nie wiąże się z działaniami jak kradzieże, przestępczość czy destrukcyjne zachowania, co często ma miejsce w przypadku alkoholików lub narkomanów.
Inna kwestią jest to, że większość ludzi preferuje różnego rodzaju ciasta czy wyroby czekoladowe, czyli cukier w połączeniu z tłuszczem i innymi dodatkami. Raczej mało kto sięga po cukier pod postacią kryształków bądź kostek. Ten argument sugeruje, że bardziej prawdopodobne wydaje się uzależnienie od jedzenia ogólnie, a nie konkretnie od słodkiego smaku (C.R. Markus i wsp. 2017).
Słodycze często są odpowiedzią na gorszy nastrój lub nadmiar stresu, ponieważ dzięki wyrzutowi dopaminy poprawiają samopoczucie. Wiele osób ma trudności z zatrzymaniem się w trakcie ich jedzenia, ale problemem w tym przypadku nie jest sam cukier, a po prostu brak innych sposobów na radzenie sobie z trudnymi emocjami. Jeśli już miałoby się mówić w tym przypadku o jakimkolwiek uzależnieniu, to nie o fizycznym od konkretnej substancji, a o behawioralnym – od aktu jedzenia.
Ostatecznym argumentem przeciwko istnieniu uzależnienia od cukru jest stanowisko Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, które nie zgodziło się na uznanie nadmiernej konsumpcji jedzenia ogółem oraz cukru jako nałogu. Decyzja ta zapadła po przeprowadzeniu Skali uzależnienia od jedzenia zaprojektowanej przez uniwersytet Yale (ang. Yale Food Addiction Scale – YFAS) na osobach otyłych sugerujących, że mogą być uzależnione. Wyniki zdecydowanie temu zaprzeczyły (A. Meule, A.N. Gearhardt 2014). Co więcej, w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób wpisane są inne uzależnienia, ale brakuje wzmianki o uzależnieniu od cukru. Kwestia nadmiernego spożycia pojawia się jednak w kontekście zaburzeń odżywiania, zwłaszcza bulimii czy zespołu kompulsywnego objadania się.
5. Zalecenia dotyczące spożycia cukru
Zalecenia Światowej Organizacji Zdrowia mówią, że dzienne spożycie cukrów dodanych nie powinno przekraczać 10% całej wartości energetycznej diety. W przypadku 2000 kcal jest to ok. 200 kcal, czyli 50 g cukru (ok. 10 łyżeczek). Wydaje się dużo, zwłaszcza że do tego bilansu nie wlicza się naturalnie występujących cukrów. Okazuje się jednak, że maksymalną dawkę bardzo łatwo jest przekroczyć. Główny Urząd Statystyczny wykazał, że w 2017 r. średnie roczne spożycie cukru w Polsce wynosiło 44,5 kg na osobę, co daje prawie 122 g dziennie. Głównymi źródłami były napoje gazowane i energetyczne oraz soki.
Dobrze mieć świadomość, że nadmierne spożycie cukrów prostych wiąże się nie tylko z większym ryzykiem rozwinięcia cukrzycy typu 2, ale także nadciśnienia tętniczego, zaburzeń gospodarki lipidowej i chorób sercowo-naczyniowych (K. Witek, K. Wydra, M. Filip 2022).
6. Podsumowanie
Rzeczywiście istnieją pewne podobieństwa w reakcji organizmu na cukier oraz narkotyki czy alkohol – m.in. aktywacja podobnych obszarów w mózgu, wydzielanie dopaminy w odpowiedzi na spożycie, rozwijanie tolerancji, występowanie objawów odstawiennych czy silna potrzeba spożycia. Oprócz podobieństw są jednak też pewne różnice, które powodują, że takie organizacje jak Światowa Organizacja Zdrowia czy Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne nie zgadzają się na uznanie zaburzenia, jakim jest uzależnienie od cukru. Z tego też powodu na ten moment powinno wykluczyć się jego występowanie. Być może z biegiem czasu pojawią się nowe dowody, które zmienią obecny stan rzeczy, lecz aby do tego doszło, konieczne są dalsze badania.
Bibliografia
Avena N.M., Rada P., Hoebel B.G., Evidence for sugar addiction: behavioral and diabetes mellitus and its consequences, „Mayo Clinic Proceedings” 2015, 90, 372–381.
Avena N.M., Rada P., Hoebel B.G., Evidence for sugar addiction: behavioral and neurochemical effects of intermittent, excessive sugar intake, „Neuroscience & Biobehavioral Reviews” 2008, 32, 20–39.
DiNicolantonio J.J., O’Keefe J.H., Lucan S.C., Added fructose: a principal driver of type 2 diabetes mellitus and its consequences, „Mayo Clinic Proceedings” 2015, 90(3), 372–381.
DiNicolantonio J.J., O’Keefe J.H., Wilson W.L., Sugar addiction: is it real? A narrative review, „British Journal of Sports Medicine” 2018, 52(14), 910–913.
Disorders due to substance use or addictive behaviours in International statistical classification of diseases and related health problems (11th ed.), WHO, icd.who.int/browse11/l-m/en#/http%3a%2f%2fid.who.int%2ficd%2fentity%2f1602669465 (05.07.2023).
Fowler L., Ivezaj V., Saules K.K., Problematic intake of high-sugar/low-fat and high glycemic index foods by bariatric patients is associated with development of postsurgical new onset substance use disorders, „Eating Behaviors” 2014, 15, 505–508.
Guideline: Sugars intake for adults and children, WHO, apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/149782/9789241549028_eng.pdf (27.07.2023).
Infografika – Cukier w Polsce, GUS, stat.gov.pl/infografiki-widzety/infografiki/infografika-cukier-w-polsce,82,1.html (06.07.2023).
Johnson R.J. et al., Attention-deficit/hyperactivity disorder: is it time to reappraise the role of sugar consumption?, „Postgraduate Medicine” 2011, 123(5), 39–49.
Lustig R.H., Schmidt L.A., Brindis C.D., Public health: The toxic truth about sugar, „Nature” 2012, 482(7383), 27–29.
Markus C.R. et al., Eating dependence and weight gain; no human evidence for a „sugar-addiction” model of overweight, „Appetite” 2017, 114, 64–72.
Meule A., Gearhardt A.N., Five years of the Yale Food Addiction Scale: Taking stock and moving forward, „Current Addiction Reports” 2014, 193–205.
Morales A.M. et al., Identifying Early Risk Factors for Addiction Later in Life: A Review of Prospective Longitudinal Studies, „Current Addiction Reports” 2020, 7(1), 89–98.
Özkan M., Kavak M., Cross-Addiction in Bariatric Surgery Candidates, „The Journal for Nurse Practitioners” 2022, 18(2), 185–189.
Samaha A.N., Sugar now or cocaine later?, „Neuropsychopharmacology” 2021, 46(2), 271–272.
Wise R.A., Robble M.A., Dopamine and Addiction, „Annual Review of Psychology” 2020, 71, 79–106.
Witek K., Wydra K., Filip M., A High-Sugar Diet Consumption, Metabolism and Health Impacts with a Focus on the Development of Substance Use Disorder: A Narrative Review, „Nutrients” 2022, 14(14), 2940.