Kamica pęcherzyka żółciowego – podstawowe zalecenia żywieniowe
Dane epidemiologiczne wskazują, że kamica pęcherzyka żółciowego może dotykać nawet co piątego Polaka. Poza czynnikami niemodyfikowalnymi (wiek, płeć) na jej wystąpienie wpływają też te podlegające zmianom, takie jak nadmierna masa ciała, niedostateczna aktywność fizyczna, a także sposób żywienia. Element ostatni odgrywa również znaczącą rolę w procesie leczenia.
SPIS TREŚCI:
1. Kamica pęcherzyka żółciowego – charakterystyka, objawy, przyczyny
2. Kamica pęcherzyka żółciowego – diagnostyka i leczenie
3. Kamica pęcherzyka żółciowego – zalecenia żywieniowe w profilaktyce oraz kamicy bezobjawowej
4. Kamica pęcherzyka żółciowego – zalecenia żywieniowe w przewlekłej kamicy oraz po cholecystektomii
Określ swój cel treningowy, a my pomożemy Ci go osiągnąć.
1. Kamica pęcherzyka żółciowego – charakterystyka, objawy, przyczyny
W kamicy pęcherzyka żółciowego dochodzi do powstania złogów z nierozpuszczalnych składników żółci: cholesterolu, bilirubiny (barwnika żółciowego), białka oraz soli kwasów żółciowych. Łączą się one ze sobą, formując twarde kryształy (kamienie), które utrudniają przepływ żółci i mogą częściowo lub całkowicie zablokować jej ujście do jelita przez przewody żółciowe.
Blisko ⅔ pacjentów nie doświadcza objawów choroby – diagnoza stawiana jest często przy okazji badań profilaktycznych bądź diagnozy innych schorzeń. U osób zmagających się z dolegliwościami występuje natomiast tzw. kolka żółciowa, czyli ostry ból brzucha zlokalizowany pod prawym żebrem, który może promieniować aż do prawej łopatki. Pojawia się nagle – często po spożyciu tłustej potrawy, w wyniku stresu bądź wysiłku fizycznego. Związany jest z przemieszczeniem się kamienia, który zamyka ujście przewodu pęcherzykowego, przez co zgromadzona w nim żółć nie może wypłynąć – to natomiast prowadzi do wzrostu ciśnienia we wnętrzu wspomnianego przewodu. Bólowi często towarzyszą nudności i wymioty. Zwykle ustępuje on samoistnie, jednak jeżeli trwa dłużej niż 6 godzin oraz dodatkowo temperatura ciała jest podwyższona, wówczas może to świadczyć o pojawieniu się powikłań. Wśród nich wymienia się zapalenie pęcherzyka żółciowego, dróg żółciowych oraz trzustki, perforację (pęknięcie) pęcherzyka oraz niedrożność jelit.
Objawami niespecyficznymi, czyli takimi, które mogą towarzyszyć także innym chorobom i nie wskazują jednoznacznie na kamicę pęcherzyka żółciowego, są m.in. zgaga, wzdęcia brzucha oraz dyskomfort po spożyciu tłustego posiłku.
2. Kamica pęcherzyka żółciowego – diagnostyka i leczenie
Rozpoznanie stawia się na podstawie badania ultrasonograficznego (USG) jamy brzusznej; pomocne mogą być również badania laboratoryjne (podwyższone stężenia enzymów wątrobowych – AlAT, AspAT, ALP, amylaza, lipaza).
W terapii schorzenia stosuje się dwie podstawowe strategie: leczenie objawowe kolki żółciowej (przyjmowanie leków przeciwbólowych oraz rozkurczowych) oraz zabiegi chirurgiczne wykorzystywane w objawowej kamicy, tj. usunięcie pęcherzyka żółciowego wraz z kamieniami metodą laparoskopową lub – gdy jest to niemożliwe – poprzez otwarcie powłok brzusznych.
3. Kamica pęcherzyka żółciowego – zalecenia żywieniowe w profilaktyce oraz kamicy bezobjawowej
By mówić o diecie w kamicy pęcherzyka żółciowego, warto na początku przyjrzeć się, jaką rolę sposób żywienia odgrywa w rozwoju tej choroby. Źródła wskazują, że powstawaniu kamieni sprzyja model odżywiania, który:
– ma wysoką wartość energetyczną,
– cechuje się dużą ilością nasyconych kwasów tłuszczowych oraz kwasów nienasyconych trans, cukrów rafinowanych oraz fruktozy,
– zawiera mało witaminy C oraz błonnika,
– obfituje w mięso oraz żywność typu fast food (A. Di Ciaula i wsp. 2019).
Opis ten spójny jest z modelem tzw. diety zachodniej, często obserwowanej wśród mieszkańców krajów rozwiniętych. Kamica współwystępuje także z wieloma chorobami, m.in. otyłością, cukrzycą czy hipertriglicerydemią.
Dieta w niepowikłanej, bezobjawowej kamicy pęcherzyka żółciowego oraz w profilaktyce tej jednostki nie wymaga stosowania znaczącej interwencji – zalecenia są spójne z tymi dla zdrowych osób dorosłych i zgodne z założeniami modelu śródziemnomorskiego.
Stosowany jadłospis powinien być normotłuszczowy (20–35% całkowitej energetyczności menu) z przeważającym udziałem tłuszczów jedno- oraz wielonienasyconych, pochodzących z ryb, olejów roślinnych, pestek oraz orzechów. Ograniczyć warto natomiast udział tych nasyconych oraz nienasyconych o konfiguracji trans, obecnych w tłustych mięsach, tłuszczach pochodzenia zwierzęcego, utwardzonych tłuszczach roślinnych oraz żywności przetworzonej. Warto także zredukować spożycie mięsa do kilku razy w tygodniu – pozostałe porcje zaś zastąpić rybami, nasionami roślin strączkowych czy ich przetworami.
Ważne jest, by model żywienia bazował na produktach bogatych w błonnik, takich jak owoce i warzywa (przy czym przeważać powinny te drugie) oraz pełnoziarniste produkty zbożowe. Składnik ten przyspiesza pasaż jelitowy, zmniejszając wchłanianie cholesterolu z pożywienia. Unikać należy natomiast produktów o wysokiej gęstości energetycznej, w szczególności tych bogatych w cukier: słodyczy, słodkich napojów czy dosładzanego nabiału. Wysoki indeks glikemiczny posiłków również sprzyja rozwojowi kamicy – z tego względu warto wybierać przede wszystkim produkty mieszczące się w zakresie niskim oraz średnim.
Niezwykle ważna jest regularność spożywanych posiłków oraz unikanie długich przerw pomiędzy nimi. Dzięki temu pęcherzyk żółciowy opróżniany jest systematycznie, co zapobiega powstawaniu zastojów żółci kluczowych w rozwoju kamicy. Z tego względu warto także unikać przerw nocnych dłuższych niż 12 godzin oraz diet opartych na głodówkach, postach czy postach przerywanych (np. dieta Intermittent Fasting).
Istotne jest także utrzymanie prawidłowej masy ciała lub jej osiągnięcie w przypadku osób z nadwagą oraz otyłością. Redukcja powinna być jednak stopniowa, o stałym tempie (nie więcej niż 1,5 kg/tydzień; optymalnie 0,2–1 kg/tydzień), ponieważ gwałtowny spadek masy ciała oraz stosowanie diet o bardzo niskiej kaloryczności (< 800 kcal/dzień) sprzyjają tworzeniu się kamieni żółciowych (A. Di Ciaula i wsp. 2019; C.S. Stokes, F. Lammert 2021). Warto podkreślić, że kaloryczność redukcyjną należy ustalić indywidualnie dla każdego pacjenta. Jej wartość natomiast powinna przekraczać zapotrzebowanie wynikające z podstawowej przemiany energii (PPM), czyli ilości energii potrzebnej do podtrzymania podstawowych funkcji organizmu, takich jak oddychanie czy trawienie.
4. Kamica pęcherzyka żółciowego – zalecenia żywieniowe w przewlekłej kamicy oraz po cholecystektomii
Pacjenci, u których pojawiają się objawy kamicy pęcherzyka żółciowego (napady kolki żółciowej), zwykle wymagają wprowadzenia interwencji żywieniowej w celu zmniejszenia częstotliwości i nasilenia ataków. W wielu przypadkach konieczne jest przeprowadzenie zabiegu cholecystektomii, czyli usunięcia pęcherzyka żółciowego wraz ze znajdującymi się w nim złogami. W okresie pooperacyjnym – a często i do końca życia – konieczna jest modyfikacja dotychczasowego sposobu odżywiania.
W obu sytuacjach stosowany model żywienia powinien być zgodny z zasadami diety lekkostrawnej z ograniczeniem tłuszczu. Zakłada ona przede wszystkim zmniejszenie udziału tłuszczu w diecie do ok. 20%. Jego źródłami powinny być głównie oleje roślinne, chude mięso i nabiał. Całkowicie należy natomiast zrezygnować ze źle tolerowanych, bogatych w cholesterol produktów pochodzenia zwierzęcego: smalcu, słoniny, boczku, podrobów, dziczyzny oraz tłustych mięs i ryb, a także żółtek jaj (do przygotowywania potraw należy wykorzystywać tylko białka).
Ograniczeniu podlegać powinna także ilość błonnika w diecie. Produkty pełnoziarniste dobrze zastąpić tymi z oczyszczonych zbóż, zaś gruboziarniste kasze i ryże tymi o drobnych ziarnach. Nie należy rezygnować ze spożywania owoców i warzyw – warto natomiast wybierać produkty świeże, rozdrobnione lub poddane obróbce termicznej, bez skórki.
Dania powinny być doprawiane łagodnymi ziołami, bez ostrych przypraw. Zrezygnować należy z mocnych naparów kawy i herbaty, a także z napojów gazowanych, zastępując je słabymi naparami, herbatami owocowymi i ziołowymi oraz niegazowaną wodą mineralną. Unikać trzeba również produktów wzdymających.
Wybrane produkty zalecane (H. Ciborowska, A. Rudnicka 2015; Dieta po usunięciu pęcherzyka)
– Warzywa: marchew, kabaczek, cukinia, pietruszka, seler, pomidory i ogórki bez skórki, szpinak, rabarbar, buraki, brokuły, kalafior, szparagi, ziemniaki gotowane, warzywa gotowane, soki warzywne.
– Owoce: jagodowe, winogrona bez pestek, cytrusy, brzoskwinie, morele, banany, jabłka, kiwi, melony, wiśnie.
– Produkty zbożowe: chleb i bułki pszenne, biszkopty, kasze drobnoziarniste (jaglana, jęczmienna drobna, manna, kukurydziana), makarony pszenne oraz ryżowe, ryż biały, mąka pszenna oczyszczona.
– Nabiał i jaja: mleko, kefir, jogurt, maślanka o niskiej zawartości tłuszczu (do 1,5%), chude twarogi, białko jaja.
– Mięso i ryby: chudy drób (kurczak, indyk), wołowina, cielęcina, królik, dorsz, pstrąg, mintaj, morszczuk, sandacz oraz inne chude gatunki ryb.
– Tłuszcze: oleje słonecznikowy i rzepakowy bezerukowy, oliwa z oliwek, niewielkie ilości masła oraz miękkiej margaryny.
– Przyprawy: sok z cytryny, natka pietruszki, koperek, cynamon, wanilia, majeranek, melisa i inne łagodne zioła (świeże oraz suszone).
Wybrane produkty przeciwwskazane (H. Ciborowska, A. Rudnicka 2015; Dieta po usunięciu pęcherzyka)
– Warzywa: kapusta, cebula, czosnek, por, suche nasiona roślin strączkowych, ziemniaki smażone, frytki, surówki i sałatki z tłustymi sosami.
– Owoce: gruszki, daktyle, czereśnie, agrest, porzeczki.
– Produkty zbożowe: pieczywo żytnie, razowe, graham, pełnoziarniste makarony, grube kasze (pęczak, bulgur), ryż naturalny, mąka pełnoziarnista, produkty smażone oraz z tłustymi kremami.
– Nabiał i jaja: mleko tłuste (3,2%), jogurt grecki, twaróg półtłusty i tłusty, żółtka jaj, tłuste sery żółte, pleśniowe oraz twarogowe (typu Fromage), śmietana, majonez.
– Mięso i ryby: tłusta wołowina, wieprzowina, kaczka, podroby, baranina, gęś, dziczyzna, tłuste ryby (łosoś, węgorz, sum, śledzie), mięsa smażone, wędzone, peklowane.
– Tłuszcze: smalec, słonina, boczek, twarde margaryny.
– Przyprawy: ocet, ostra papryka, chili, musztarda, pieprz czarny (w dużej ilości).
Preferowanymi metodami obróbki termicznej powinny być pieczenie, przygotowywanie na parze, gotowanie czy duszenie; warto natomiast zrezygnować z potraw smażonych, zwłaszcza na głębokim tłuszczu. W przypadku diety lekkostrawnej niezwykle ważna jest świeżość – należy unikać jedzenia produktów i potraw długo przechowywanych w lodówce. Zmniejsza to ryzyko zatruć pokarmowych szczególnie niebezpiecznych w przypadku osób z chorobami układu pokarmowego.
Bibliografia
Ciborowska H., Rudnicka A., Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka, Warszawa 2015, 236–247, 353–353.
Di Ciaula A. et al., The Role of Diet in the Pathogenesis of Cholesterol Gallstones, „Current Medicinal Chemistry” 2019, 26(19), 3620–3638.
Dieta po usunięciu pęcherzyka, woreczekzolciowy.pl/leczenieworeczka-pecherzyka-zolciowego/dieta (19.06.2022).
Kliniczny zarys chorób wewnętrznych, pod red. Cymerysa M. et al., Poznań 2013, 140–142.
Stokes C.S., Lammert F., Excess Body Weight and Gallstone Disease, „Visceral Medicine” 2021, 37(4), 254–260.