Zespół policystycznych jajników – przyczyny, objawy, leczenie, dieta
Pod tą dość skomplikowaną nazwą kryje się choroba, która powoduje u kobiet dotkliwe objawy natury fizycznej. Niestety często też wpływa na psychikę chorej. Właśnie dlatego tak ważne są odpowiednia diagnoza oraz podjęcie właściwego leczenia.
SPIS TREŚCI:
1. Zespół policystycznych jajników – czym jest
2. Zespół policystycznych jajników – przyczyny
3. Zespół policystycznych jajników – kryteria diagnostyczne, badania
4. Zespół policystycznych jajników – objawy
5. Zespół policystycznych jajników – leczenie
6. Zespół policystycznych jajników a dieta i aktywność fizyczna
1. Zespół policystycznych jajników – czym jest
Zespół policystycznych jajników, inaczej zespół wielotorbielowatych jajników (ang. polycystic ovary syndrome, PCOS), to jedno z najczęściej występujących schorzeń endokrynologicznych, które dotyka kobiety w wieku rozrodczym. Określany jest także mianem patologii XX wieku. Częstotliwość występowania schorzenia wynosi 4–15%. Ta wysoka wartość wynika ze stosowania różnych kryteriów diagnozy PCOS w krajach europejskich oraz amerykańskich.
2. Zespół policystycznych jajników – przyczyny
Wskazuje się na wieloczynnikowe podłoże tej choroby. Nie ma więc jednej konkretnej przyczyny, która może wywołać PCOS. Czynnikiem predysponującym do rozwoju schorzenia jest kompetencja genetyczna. Choć nie stwierdzono jak do tej pory genów odpowiedzialnych za zwiększone ryzyko wystąpienia PCOS, to zauważa się istotnie częstsze występowanie choroby u bliskich krewnych. Oprócz genetyki ważne są czynniki hormonalne. Istotne są tu zaburzenia dotyczące pracy jajników, wrażliwości tkanek na insulinę oraz wydzielania tego hormonu. Ostatnią grupą czynników zwiększających ryzyko rozwoju PCOS są czynniki środowiskowe. Bezsprzecznie jednym z nich jest nadmierna masa ciała, szczególnie otyłość. Warto pamiętać, że tkanka tłuszczowa to także organ aktywny hormonalnie. Oznacza to, że wpływa ona na funkcjonowanie całego organizmu.
3. Zespół policystycznych jajników – kryteria diagnostyczne, badania
Kobieta z podejrzeniem PCOS musi spełniać 2 z 3 podstawowych kryteriów, aby postawiono diagnozę. Pierwszym z nich jest sporadyczna owulacja lub jej brak. Kolejne to symptomy, które wskazują na hiperandrogenizm. Powinny być one rozpoznane na podstawie objawów klinicznych lub badań biochemicznych. Ostatnim z kryteriów są policystyczne jajniki, które uwidaczniają się w badaniu USG. Ważne jest wykluczenie innych chorób, które mogą mylnie wskazywać na PCOS. Wymienia się tu m.in. guzy, które przez wydzielanie hormonów mogą wywoływać objawy hiperandrogenizacji.
Przy wyborze badań diagnostycznych brany jest pod uwagę poziom testosteronu całkowitego, choć na lepszą ocenę pozwala oznaczenie tego hormonu w postaci wolnej. Tutaj jednak znaczenie ma dostępność wykonania. Dokładniejsze jest także oznaczenie FAI (ang. free androgen index, indeks wolnych androgenów).
Przed wykonaniem badań należy jednak pamiętać o wpływie doustnych środków antykoncepcyjnych na gospodarkę hormonalną, w tym stężenie testosteronu. Dlatego zwykle zalecane jest przerwanie antykoncepcji na 3 miesiące przed oceną stężenia hormonu. Badania wykonywane przy PCOS obejmują także prolaktynę oraz hormon luteinizujący (LH). Nie są to jednak testy, od których uzależniona jest końcowa diagnoza. Są one potrzebne przede wszystkim do oceny płodności kobiety. Na wynik oznaczeń tych hormonów może wpływać nadmierna masa ciała, gdyż tkanka tłuszczowa wpływa na ich wydzielanie.
W związku z częstym występowaniem oporności tkanek na działanie insuliny wskazuje się na znaczenie wykonania oceny gospodarki węglowodanowej u chorych kobiet. Podstawowym testem jest wykonanie obciążenia 75 g glukozy. Natomiast badaniem bardziej precyzyjnym jest określenie stosunku poziomu glukozy na czczo do poziomu insuliny. Przy wartościach niższych niż 4,5 prawdopodobne jest występowanie insulinooporności.
4. Zespół policystycznych jajników – objawy
Objawy PCOS w dużej mierze zależą od wieku chorej kobiety. Z pewnością jednym z bardziej dotkliwych dla kobiet objawów jest towarzysząca chorobie niepłodność. Utrudniać zajście w ciążę mogą zaburzenia w cyklach miesiączkowych związane z nieprawidłowościami hormonalnymi. Może dochodzić zarówno do skąpych miesiączek, jak i nadmiernego krwawienia. Stąd istotne przy PCOS jest także regularne wykonywanie podstawowych badań profilaktycznych takich jak morfologia, aby nie dopuścić do rozwoju niedokrwistości. Jeśli natomiast dojdzie do zapłodnienia, PCOS powoduje zwiększone ryzyko poronienia, przedwczesnego porodu, ale także rozwoju cukrzycy oraz wysokiego ciśnienia tętniczego. Te ostatnie występują częściej u kobiet z nadmierną masą ciała.
Dodatkowo w związku z występującymi zaburzeniami hormonalnymi dochodzi do tzw. hiperandrogenizmu. Jest to po prostu nadmierne wykształcenie cech, które przypisywane są płci męskiej, np. nadmierne owłosienie (hirsutyzm), łysienie w sposób charakterystyczny dla panów, ale także zmiany trądzikowe, Niestety takie zmiany mają wpływ na sferę psychologiczną. Częste jest też występowanie nadmiernej masy ciała, która zwykle jest klasyfikowana według wskaźnika masy ciała BMI już jako otyłość.
Niestety coraz częściej PCOS dotyczy także młodych dziewcząt, u których niektóre z objawów choroby mogą być mylnie łączone z okresem dojrzewania. W tej sytuacji może okazać się konieczne wykonanie badania USG jajników. Na chorobę przed 8. rokiem życia wskazywać może zbyt wczesne pojawienie się owłosienia łonowego. Rozpoznanie choroby powinno nastąpić wcześnie, gdyż nieleczona dziewczynka w przyszłości może doświadczyć cykli bezowulacyjnych z innymi tego konsekwencjami. Niestety długotrwały brak wyrównania estrogenów przy PCOS powoduje zwiększone ryzyko wystąpienia choroby nowotworowej błony śluzowej macicy. Przyczyniają się do tego także występujące często u chorych kobiet nadciśnienie tętnicze, zaburzenia związane z nadmiarem insuliny oraz androgenów, otyłość. Są to również czynniki ryzyka wystąpienia raka endometrium.
5. Zespół policystycznych jajników – leczenie
Podczas leczenia bardzo ważna jest bieżąca pomoc w łagodzeniu objawów fizycznych. Jeśli choroba dotyka sferę psychologiczną, wskazana jest pomoc również w tym zakresie. Przy współistniejącej otyłości konieczne są wprowadzenie modyfikacji dotyczących stylu życia, odpowiednio zbilansowana dieta i dopasowana aktywność fizyczna. Takie działania wspomagają redukcję masy ciała, a obniżenie jej nawet o 5% korzystnie wpływa na cykle miesiączkowe. Może przyczynić się do przywrócenia owulacji, poprawy regularności miesiączek, a tym samym zwiększyć szansę na zajście w ciążę. Nie bez znaczenia jest zmniejszenie objawów związanych z nadmiernym owłosieniem, co z kolei z pewnością przekłada się na poprawę samopoczucia i jakości życia.
U kobiet planujących ciążę oprócz modyfikacji dotyczących stylu życia stosowane jest leczenie farmakologiczne. Podstawowe leki to m.in. cytrynian clomifenu czy w miarę potrzeby metformin. Mają one wpływać przede wszystkim na wyrównanie gospodarki hormonalnej, co skutkuje złagodzeniem objawów choroby i zwiększeniem szansy na zapłodnienie. Gdy jednak stosowanie środków farmakologicznych nie daje zadowalających rezultatów, należy brać pod uwagę także zabiegi operacyjne. Tutaj podstawę stanowi laparoskopia. Przy leczeniu hiperandrogenizmu stosowane są tabletki antykoncepcyjne zawierające gestageny oraz spironolakton. Są to substancje wpływające na rozwój mieszków włosowych, co w konsekwencji po 3–6 miesiącach ma skutkować zmniejszeniem nadmiernego owłosienia. Podczas przyjmowania wymienionych leków powinna poprawić się także cykliczność krwawień miesięcznych.
6. Zespół policystycznych jajników a dieta i aktywność fizyczna
Ważną modyfikacją dotyczącą sposobu żywienia jest zadbanie przede wszystkim o jakość diety. Zauważa się bowiem, że u kobiet ze zdiagnozowanym PCOS stosowany model żywienia obejmuje posiłki o niskiej wartości odżywczej dostarczające dużo energii. Ważne jest spożywanie żywności niskoprzetworzonej, urozmaiconej, bogatej w różne składniki odżywcze. Należy zwrócić uwagę na tłuszcze zawarte w diecie. Wskazane jest ograniczenie ilości kwasów tłuszczowych nasyconych, dominujących głównie w produktach zwierzęcych (np. słonina, smalec, łój). Polecane są natomiast te o łańcuchu wielonienasyconym, szczególnie kwasy omega-3. Aby dostarczyć je z żywnością, warto spożywać m.in. ryby morskie, nasiona lnu, nasiona chia.
Należy zwrócić także uwagę na cholesterol. Choć jego wpływ na zmiany miażdżycowe jest w ostatnim czasie podważany, to jednak nie należy zapominać o jego udziale w syntezie androgenów. Zakłada się, że jego wysokie spożycie może mieć związek z zaburzeniami hormonalnymi w PCOS. Ważne jest także spożywanie odpowiednich węglowodanów. Warto zrezygnować ze spożycia słodyczy kupionych w sklepach, gdyż zwykle są one mieszanką cukru (sacharozy) oraz niekorzystnego dla zdrowia tłuszczu. W jadłospisie powinny się pojawić węglowodany złożone, których źródłem są m.in. zbożowe przetwory pełnoziarniste (płatki zbożowe, pieczywo, kasze, ryże, makarony) czy nasiona roślin strączkowych (fasola, groch, soja, soczewica, ciecierzyca). Dostarczają one korzystnego dla zdrowia błonnika pokarmowego.
Dobrym rozwiązaniem jest wybieranie produktów o niskim indeksie glikemicznym (IG), który jest wskaźnikiem określającym wpływ pożywienia na wzrost poziomu glukozy we krwi. Dzięki spożywaniu żywności o niskim IG obniża się poziom cukru, a w konsekwencji także wyrzut insuliny. Zmniejsza się również produkcja androgenów.
Wymienione korzyści nie są jedynymi, które wynikają z prowadzenia odpowiedniej diety. Posiłki powinny dostarczać wszystkich niezbędnych składników odżywczych. Zwraca się uwagę na możliwość niedoborów potasu, cynku oraz magnezu w diecie kobiet z PCOS. Należy więc uwzględnić w jadłospisie produkty obfitujące w te składniki mineralne, jak np. odpowiednie warzywa, orzechy i nasiona, kakao. Konieczna jest także prawidłowa podaż kwasu foliowego. Jego źródłem w żywności są m.in. zielone warzywa liściaste. Warto jednak pamiętać, że u kobiet w okresie prokreacyjnym zaleca się suplementację kwasem foliowym na 3 miesiące przed planowanym zajściem w ciążę.
Korzystny wpływ na uregulowanie cykli menstruacyjnych może mieć odpowiednia podaż witaminy D oraz wapnia. Stąd w diecie zalecane jest spożywanie m.in. nabiału i ryb morskich. Dobre może okazać się również picie herbaty miętowej, herbaty zielonej oraz korzystanie z ziół (np. majeranku). Zauważa się ich wpływ na obniżenie sekrecji androgenów oraz poprawę insulinowrażliwości. Aby dieta umożliwiła redukcję masy ciała, oprócz jej prawidłowego zbilansowania ważne jest także uzyskanie ujemnego bilansu energetycznego. Należy więc zmniejszyć kaloryczność diety o około 500–1000 kcal na dzień.
Aktywność fizyczna zawsze musi być odpowiednio dopasowana. Należy zwrócić uwagę na czas trwania, częstotliwość oraz intensywność pojedynczych treningów. Wszystko zależy od początkowych możliwości kobiety, kondycji czy chociażby innych aspektów zdrowotnych. Zalecana jest przede wszystkim aktywność na poziomie umiarkowanym. Najlepiej poświęcić na nią minimum 30 minut każdego dnia.
Zespół policystycznych jajników to bardzo złożony problem. Do jego rozwiązania z pewnością należy podejść wielokierunkowo, uwzględnić nie tylko leczenie farmakologiczne, ale także zmodyfikować styl życia. Warto zadbać o wprowadzenie zalecanych zmian, gdyż mogą one złagodzić objawy choroby, a także wpłynąć na poprawę płodności i ogólnej jakości życia.
Istnieje kilkadziesiąt jednostek chorób dietozależnych. Choroby te powstają w wyniku nieprawidłowego odżywiania i niewystarczającej aktywności fizycznej – innymi słowy, są możliwe do uniknięcia, jeśli dbamy o zdrowy styl życia. Do najczęściej występujących zaliczamy cukrzycę typu II, otyłość, nadciśnienie tętnicze, miażdżycę, niektóre nowotwory, zapalenia jelit, alergie. Te choroby dotyczą coraz liczniejszego grona ludzi i wymagają zmiany nawyków żywieniowych. Często jest to pierwszy krok podejmowany przez specjalistów. Należy wyeliminować źródło problemu (poprawić dietę, wdrożyć aktywność fizyczną, zadbać o higienę snu czy zredukować źródła stresu), czasem na wczesnym etapie choroby np. cukrzycy, jest to jedyna i wystarczająca metoda terapeutyczna.Niestety w przypadku schorzenia istniejącego już długi czas, może okazać się niewystarczająca. Wówczas dieta stanowi doskonały fundament pod leczenie farmakologiczne prowadzone przez lekarzy.
W stanie chorobowym gospodarka energetyczna organizmu może ulegać zmianom. W zależności od schorzenia zapotrzebowanie na poszczególne składniki również może się zwiększać lub zmniejszać. Podczas opracowywania diet klinicznych, inaczej leczniczych bierzemy pod uwagę wszystkie te zmienne. Uwzględniamy schorzenia, przewlekłe leczenie, zalecenia lekarskie, wyniki badań, co pozwala na lepsze dopasowanie jadłospisu do potrzeb organizmu. W zależności od rodzaju problemu dobieramy składniki diety, ustalamy bilans energii, makro i mikroskładników, aby jak najlepiej zaspokoić zapotrzebowanie organizmu.
W dietach klinicznych zwracamy baczną uwagę na odpowiednie do potrzeb ustalenie proporcji makroskładników: białka, tłuszczu i węglowodanów. Mogą one podlegać wahaniom i w kontekście problemów zdrowotnych i wymagać modyfikacji.
niskotłuszczowe
wysokobiałkowe
lekkostrawne
wysokobłonnikowe
bezglutenowe
to doskonały sposób na:
być stosowana w chorobach:
Plan żywieniowy bazuje na łatwo dostępnych nisko przetworzonych produktach,z uwzględnieniem sezonowości warzyw i owoców.
Zawsze bierzemy po uwagę preferencje podopiecznego, a w razie potrzeby mamy do dyspozycji wymienniki produktów.
Mamy na uwadze komfort użytkowników diety, więc dostosowujemy plany do ich możliwości kulinarnych, czasu pracy i czasu na przygotowanie posiłków.
Dieta kliniczna to świetny sposób na zapewnienie organizmowi energii i sił do walki z chorobą.
Stwarzamy optymalne warunki, dostarczamy do organizmu wszystkich niezbędnych składników, zapobiegamy niedoborom lub wyrównujemy istniejące, zwiększamy komfort trawienny.
Określ swój cel treningowy, a my pomożemy Ci go osiągnąć.
Bibliografia
Jakiel G., Robak-Chołubek D., Tkaczuk-Włach J., Zespół policystycznych jajników, „Przegląd Menopauzalny” 2006, 4, 265–269.
Szczuko M. et al., Quantitative assessment of nutrition in patients with polycystic ovary syndrome (PCOS), „Roczniki Państwowego Zakładu Higieny” 2016, 67(4), 419–426.
Colom Pellicer M., Influence of the diet on polycystic ovary syndrome, ddd.uab.cat/pub/tfg/2015/146012/TFG_marinacolompellicer.pdf (13.01.2018).
