Odporność – czym jest, jak działa, co ma na nią wpływ
To, jak organizm oddziałuje z całym środowiskiem zewnętrznym i wewnętrznym, zawdzięczamy działaniu układu odpornościowego. Dzięki odporności jesteśmy w stanie funkcjonować w środowisku pełnym zarazków czy uwzględniać w diecie żywność, która w gruncie rzeczy stanowi pulę obcych dla organizmu cząsteczek. Dzięki mechanizmom odpornościowym jesteśmy zdolni regenerować się zarówno podczas wzmożonego stresu psychicznego, jak i fizycznego, np. po urazach.
SPIS TREŚCI:
1. Jak działa odporność?
2. Odporność – budowanie od narodzin
3. Co osłabia odporność?
4. Słaba odporność – objawy
Określ swój cel treningowy, a my pomożemy Ci go osiągnąć.
1. Jak działa odporność?
Układ odpornościowy specjalizuje się w reagowaniu na czynniki środowiskowe. Jego zadaniem jest ustalenie, który bodziec jest bezpieczny, który może być szkodliwy, który obojętny dla organizmu, a który toksyczny. Układ odpornościowy składa się z wyspecjalizowanych komórek zwanych leukocytami, czyli białymi krwinkami. Ich rolą jest rozpoznawanie i neutralizowanie m.in. bakterii, wirusów, alergenów. Białe krwinki dzielą się na limfocyty, fagocyty, do których należą makrofagi, monocyty, neutrofile, eozynofile, bazofile, komórki dendrytyczne, oraz na komórki cytotoksyczne, do których zaliczamy komórki NK (ang. natural killers).
Każdy z tych rodzajów pełni inne funkcje. Zadaniem komórek fagocytujących jest pochłanianie i rozkładanie mikroorganizmów za pomocą enzymów trawiennych. Komórki NK rozpoznają zmiany powierzchniowe na komórkach opłaszczonych przeciwciałami, jak np. komórki nowotworowe czy wirusowe, i niszczą je. Takie mechanizmy są elementem odporności nieswoistej, czyli wrodzonej.
Natomiast za odpowiedź swoistą, czyli nabytą, odpowiadają limfocyty, które występują w dwóch postaciach:
– limfocyty B, które wytwarzają przeciwciała w odpowiedzi na obce antygeny. W tych reakcjach wspomagają je szereg komórek prezentujących antygen oraz limfocyty T pomocnicze (Th),
– limfocyty T, które współpracują z komórkami fagocytującymi lub same neutralizują mikroorganizmy z udziałem limfocytów T cytotoksycznych (Tc).
Organizm chroni się przed czynnikami zewnętrznymi również za pomocą barier mechanicznych, chemicznych i biologicznych. Ochroną mechaniczną jest np. kaszel, kichanie, łzawienie, oddawanie moczu, dzięki którym pozbywamy się czynników drażniących i patogenów z dróg oddechowych, oczu czy układu moczowego. W ślinie, łzach i soku żołądkowym są zawarte białka działające antybakteryjnie, które stanowią silną barierę chemiczną przed patogenami. Barierą biologiczną jest mikroflora przewodu pokarmowego i układu moczowo-płciowego, gdzie bytujące naturalnie bakterie konkurują z chorobotwórczymi o miejsce i składniki odżywcze. Mikroflora przewodu pokarmowego odgrywa rolę również w bezpośredniej modulacji reakcji odpornościowych.
Elementy odporności stanowią zgraną i współpracującą armię, której zadaniem jest utrzymanie organizmu w równowadze i niedopuszczanie do choroby. Największe skupisko komórek odpornościowych i mikroorganizmów mieści się w jelitach. To miejsce nie jest przypadkowe, ponieważ tutaj zachodzi wchłanianie składników, które dostały się z zewnątrz. Sprawna bariera oddzielająca środowisko zewnętrzne od wewnętrznego jest w tym miejscu niezbędna i stanowi ważny element utrzymania zdrowia.
2. Odporność – budowanie od narodzin
Naszą odporność kształtujemy już od narodzin. To, w jaki sposób przyszliśmy na świat, już determinuje, jak silni jesteśmy. Okazuje się, że droga dziecka przez kanał rodny matki ma wpływ na kolonizację przewodu pokarmowego mikroorganizmami, a co za tym idzie – skład mikroflory ochronnej przewodu pokarmowego. Ma to znaczenie przy ochronie przed infekcjami i antygenami, z którymi młody organizm musi nauczyć się obcować – nauczyć się sprawnie reagować na czynniki zakaźne i kształtować tolerancję immunologiczną np. na pokarmy. Nieodpowiednia kolonizacja jelita może być związana z przedwczesnym porodem, porodem przez cesarskie cięcie lub nadmiernym stosowaniem okołoporodowych antybiotyków przez matkę. W przyszłości może to skutkować astmą, alergiami lub martwiczym zapaleniem jelit noworodka (ang. necrotizing enterocolitis, NEC). Na szczęście niemowlęta z niedostateczną kolonizacją jelita mogą mieć przywróconą równowagę bakteryjną dzięki probiotykom, które – jak wykazano – zapobiegają nawet wyniszczającemu zapaleniu jelita NEC.
Koordynowanie odpowiedzi odpornościowej ma również znaczenie w kontekście przyjmowanego przez noworodka pokarmu. Najlepszym pokarmem, który dostarczy wszystkich niezbędnych składników odżywczych stymulujących mikroflorę ochronną (laktoferyna, prolaktyna, mucyna, oligosacharydy, wolne kwasy tłuszczowe) i wspierających odporność (sekrecyjne IgA, lizozym, neurtensyna, somatostatyna), jest mleko matki.
3. Co osłabia odporność?
Niestety środowisko, w jakim obecnie żyjemy, nie sprzyja naszej odporności. I mimo najlepiej wykształconej odporności w okresie niemowlęcym podczas dorastania i w życiu dorosłym możemy trafić na wiele wyzwań. Do czynników osłabiających odporność należą m.in. stres, nieprawidłowa dieta oraz nadużywanie leków i antybiotyków.
Stres
Stres powstaje na skutek działania czynników zarówno psychicznych, jak i fizycznych. Stresory dzielimy na:
– fizyczne, np. intensywny wysiłek fizyczny, urazy, infekcje,
– poznawcze, np. codzienne problemy, ważne wydarzenia życiowe, gniew, niepokój,
– chemiczne, np. dieta, leki czy zanieczyszczenia środowiska.
Obecnie wiadomo, że na skutek stresu mogą wystąpić lub zaostrzać się niektóre choroby. Należą do nich przede wszystkim choroby autoimmunologiczne (choroba Leśniowskiego-Crohna, stwardnienie rozsiane), wirusowe (np. opryszczka, przeziębienie), atopowe i astma. Udowodniono również, że przewlekły stres przyspiesza starzenie się komórek i przyczynia się do rozwoju chorób związanych ze starzeniem. Z fizjologicznego punktu widzenia w odpowiedzi na stres aktywowana jest oś podwzgórze–przysadka–nadnercza, a następnie układ współczulny, co skutkuje uwalnianiem hormonów stresu. Zaobserwowano, że ich działanie ma wpływ na funkcje odpornościowe. Zmniejszają one aktywność komórek NK, limfocytów, wytwarzanie przeciwciał i reaktywują utajone infekcje wirusowe. Uważa się również, że te zmiany w funkcjonowaniu układu odpornościowego mogą opóźniać gojenie się ran, zaburzać odpowiedź organizmu na szczepionki oraz sprzyjać rozwojowi raka.
Nieprawidłowa dieta
Współczesna przetworzona żywność jest uboga w dobrej jakości tłuszcze, witaminy i mikroelementy, błonnik pokarmowy, antyoksydanty oraz pro- i prebiotyki. Jeśli spożywamy produkty po częściowej lub całkowitej obróbce, nie możemy oczekiwać, że będą one miały porównywalną wartość odżywczą co świeża, przygotowana w domowych warunkach żywność. Korzystając z „dobrodziejstw” przetwórstwa żywności, spożywamy utlenione, prozapalne tłuszcze. W gotowych produktach brakuje składników bioaktywnych, jak witaminy, dobre bakterie czy błonnik, które są niszczone na skutek obróbki fabrycznej i długiego przechowywania. Do sprawnego funkcjonowania układu odpornościowego te składniki bioaktywne są niezbędne. Czy wystarczająco dbamy o odporność? Możemy to łatwo zweryfikować.
Jeśli jemy mało ryb, olejów roślinnych, świeżych warzyw, owoców, dobrej jakości kasz, płatków (naturalnych, nie słodzonych), kiszonek, fermentowanego nabiału i prebiotyków, jak np. cebula, czosnek, cykoria, a dużo białka zwierzęcego (mięso, nabiał, jajka), gotowej żywności, to czas wesprzeć organizm i zmienić proporcje tych składników w diecie. Żywienie to jeden z niewielu czynników, na który mamy tak duży wpływ. Często nie możemy wyeliminować stresorów czy zaprzestać przyjmowania leków, a zmiana zawartości talerza wymaga od nas tylko zrobienia świadomych zakupów.
Mówiąc o odporności, nie można nie wspomnieć również o ważnym składniku bioaktywnym, czyli witaminie D, która nie tylko wspiera reakcje odpornościowe, ale ma wpływ na funkcjonowanie innych narządów w naszym ciele. Jest składnikiem występującym w żywności, jednak ze źródeł pokarmowych praktycznie jej nie przyswajamy. Największe jej ilości zawdzięczamy promieniom słonecznym i syntezie skórnej. Dlatego aby wspierać odporność, szczególnie w okresach bez słonecznej pogody, warto zbadać poziom witaminy D w surowicy i podczas konsultacji ze specjalistą dobrać odpowiednią suplementację.
Antybiotyki i leki
Jeśli mamy osłabioną odporność, często chorujemy. Podczas infekcji, oczekując szybkiej poprawy zdrowia, zamiast korzystać z naturalnych metod na przeziębienie lub po prostu przeleżeć niedyspozycję, część osób sięga po leki przeciwbólowe, przeciwzapalne i przeciwgorączkowe (czyli niesteroidowe leki przeciwzapalne, NLPZ) oraz antybiotyki. Większość przeziębień to infekcje wirusowe, więc antybiotyki, które działają bakteriobójczo, w takich przypadkach nie będą skuteczne. Mimo to przed przepisaniem antybiotyków rzadko bada się rodzaj zakażenia. Tym samym przyjmujemy lek, który nie dość, że nam nie pomoże, to dodatkowo może osłabić naszą odporność. Jak to możliwe?
Udowodniono, ze zarówno antybiotyki, jak i NLPZ niekorzystnie działają na naszą mikroflorę obronną mieszczącą się w przewodzie pokarmowym. Według dostępnych badań wczesna ekspozycja na antybiotyki, szczególnie w wieku dziecięcym, jest związana ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia chorób immunologicznych, jak astma, atopowe zapalenie skóry, nieswoiste choroby zapalne jelit, a także metabolicznych, jak otyłość i jej powikłania.
Obniżona odporność to częste infekcje. Częste infekcje to częste przyjmowanie leków i antybiotyków. Koło się zamyka, co skutkuje nawracającymi infekcjami przez cały rok. Najlepszym sposobem, aby temu zapobiec, jest diagnostyka, czy mamy do czynienia z infekcją bakteryjną, czy wirusową. Jeśli faktycznie jest to infekcja bakteryjna i należy rozpocząć leczenie antybiotykiem, to możemy się wspomóc pre- i probiotykami, które będą wspierały odbudowę mikroflory obronnej. Spożywanie kiszonek, czosnku czy rosołów w okresie przeziębienia na pewno nie zaszkodzi, a dodatkowo może skrócić okres choroby.
4. Słaba odporność – objawy
Na skutek działania powyższych czynników sprawnie funkcjonująca odporność może zostać zaburzona i zacząć niedostatecznie lub nadmiernie reagować na niektóre bodźce. Skutkiem osłabionej odporności są zwiększona podatność na infekcje, przemęczenie, objawy grypopodobne i niegojenie się ran.
Niedostateczna reakcja układu odpornościowego może być wynikiem również choroby genetycznej (zespołu DiGeorge’a, zespołu Wiskotta-Aldricha), zakażenia wirusowego (w przebiegu grypy, mononukleozy, AIDS), niedoborów białkowo-energetycznych (np. przy wyniszczeniu i nowotworach) lub przyjmowania leków (np. glikokortykoidów, cytostatyków, antybiotyków).
Z nadmierną reakcją układu odpornościowego wiążą się nadwrażliwości na obce cząsteczki, jak np. pokarmy (m.in. mleko, orzeszki ziemne), leki (metyldopę na nadciśnienie), substancje chemiczne, pyłki, kurz, sierść zwierząt. Objawy tego typu powodują astmę, nieżyt nosa, atopowe zapalenie skóry, pokrzywkę, obrzęk naczynioruchowy. Przy niektórych nadwrażliwościach pokarmowych objawy mogą dotyczyć również zaburzeń przewodu pokarmowego, układu nerwowego, układu hormonalnego czy narządu ruchu.
Nadreakcja układu odpornościowego ma miejsce również w przypadku chorób, w których układ odpornościowy zaczyna atakować komórki własnego organizmu w przypadku tzw. autoimmunologii. Choroby autoimmunologiczne mogą dotyczyć wielu układów i narządów, np. tarczycy (choroba Hashimoto), stawów (reumatoidalne zapalenie stawów), układu nerwowego (stwardnienie rozsiane), krwiotwórczego (anemia złośliwa) czy przewodu pokarmowego (celiakia). Są to stany, w których powinniśmy szczególnie dbać o wzmocnienie odporności.
Odporność jest sprawnie funkcjonującą armią, dzięki której możemy przetrwać w środowisku pełnym zagrożeń. Współpracuje z innymi układami, działa jak dobrze naoliwiona maszyna i jeśli jest osłabiona, może to skutkować nie tylko przeziębieniem, ale również bardzo poważnymi przewlekłymi chorobami. Aby im zapobiegać, powinniśmy unikać czynników zaburzających pracę układu odpornościowego, jak stres, nadużywanie leków czy nieprawidłowa dieta. Wówczas będziemy mogli żyć w dobrej kondycji przez długie lata.
Określ swój cel treningowy, a my pomożemy Ci go osiągnąć.
Bibliografia
Janik A., Zapalenie, Podstawy patofizjologii człowieka, pod red. Thora P., Kraków 2009, 17–28.
Kaszuba-Zwoińska J., Zaburzenia układu odpornościowego, Podstawy patofizjologii człowieka, pod red. Thora P., Kraków 2009, 29–43.
Gołąb J. et al., Immunologia, Warszawa 2014.
Weng M., Walker W.A., The role of gut microbiota in programming the immune phenotype, „Journal of Developmental Origins of Health and Disease” 2013, 4(3), 203–214.
MacGillivray D.M., Kollmann T.R., The role of environmental factors in modulating immune responses in early life, „Frontiers in Immunology” 2014, 5(434), 1–12.
Marek A. et al., Składniki mleka kobiecego wspomagające układ odpornościowy dzieci karmionych piersią, „Medycyna Wieku Rozwojowego” 2016, 10(2), 545–556.
Taub D.D., Neuroendocrine Interactions in the Immune System, „Cellular Immunology” 2008, 252(1–2), 1–6.
Agarwal S.K., Marshall G.D., Stress effects on immunity and its application to clinical immunology, „Clinical and Experimental Allergy” 2001, 31, 25–31.
Węgielska I., Suliburska J., Wpływ leków na mikroflorę jelitową, „Forum Zaburzeń Metabolicznych” 2016, 7(1), 1–7.
